Essay on Monghvari in Gujarati: In this article "મોંઘવારી વિશે ગુજરાતી નિબંધ", "Hay re Monghvari Essay in Gujarati"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Monghvari", "મોંઘવારી વિશે ગુજરાતી નિબંધ" for Students 

ગુલામીના મિષ્ટાન્ન કરતાં આઝાદીનો સૂકો રોટલો વધુ મીઠો લાગશે.” નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝે આઝાદ હિંદ ફોજની રેલીને સંબોધતાં કહેલા આ શબ્દો, આઝાદી મળ્યા પછીનાં આ ત્રીસ-ચાળીસ વર્ષોમાં એવા તો અવળા ફળ્યા કે હવે તો સૂકો રોટલો પણ મિષ્ટાન્ન જેવો થઈ પડ્યો છે !

એક બાજુ મોંઘવારીએ માઝા મૂકી છે ને બીજી બાજુ, “ગરીબીની રેખા નીચે જીવતાં લાખો કુટુંબો મજૂરી કરવા છતાં એક ટંકનું ધાન પણ મેળવી શકતાં નથી. મોંઘવારીની નાગચૂડના ભરડામાં કેવળ ગરીબો જ નહિ, મધ્યમ વર્ગના માનવીઓ પણ ભીંસાયા છે અને પરિણામ એ આવ્યું છે કે “મોંઘો માનવદેહ લાચાર બની ગયો છે ને જેનું નામ જ મોંઘવારી છે તે અત્યંત સોંઘી એટલે કે ઠેરઠેર જથ્થાબંધ વ્યાપી ગયેલી જોવા મળે છે.

માનવીને એની ત્રણ મૂળભૂત જરૂરિયાતો રોટી, કપડાં અને મકાન જો સહેલાઈથી ન મળે – તો એને ભીખ માગવી પડે છે. લાચાર બનીને દેહનું લિલામ કરવું પડે છે. આ દેશમાં આઝાદી હોય તો યે શું અને ન હોય તો યે શું? એક જમાનો હતો કે જ્યારે રૂપિયો ગાડાના પૈડા જેવો લાગતો હતો ! એટલે કે એક રૂપિયામાં આખા ઘરની જીવન-જરૂરિયાતોની ચીજવસ્તુઓ લાવી શકાતી હતી. ત્યારે ચાર આને મણ બાજરી, બાર આને મણ દાઉદખાની ઘઉં અને એક રૂપિયે મણ વાંસીના ચોખા મળતા હતા. રૂપિયાની પાંચ શેર ખાંડ અને એક રૂપિયાનું દોઢ શેર ચોખ્ખું ઘી મળતું હતું. એટલા પરથી સમજી શકાય છે કે આ દેશમાં પ્રાચીન કાળમાં ઘી-દૂધની નદીઓ વહેતી હશે'. આમ કહેવામાં જરાય અતિશયોક્તિ નહોતી. સાત રૂપિયાના માસિક પગારમાં એક શિક્ષક પોતાના કુટુંબનું આરામથી ભરણપોષણ કરી શકતો હતો. અરે ચાર આનામાં સિમેન્ટની એક ગૂણ પણ આવતી.

ક્યાં ગયું આ બધું? અંગ્રેજો આમાંનું કશું પણ લઈ નથી ગયા. જે કંઈ કર્યું કે થયું તેના માટે આપણે પોતે જ જવાબદાર છીએ, આપણી સરકાર જવાબદાર છે. આપણા વેપારીઓ જવાબદાર છે. માનવીને સોંઘો, સસ્તો અને લાચાર સમજે છે. મોંઘવારીનું એક ભયંકર ષડયંત્ર રચનારા આપણા દેશબંધુ ભદ્રપુરુષો જ છે. એ પણ કિસ્મતની એક કમનસીબી જ છે ને ! મીઠાથી માંડી મીઠાઈ સુધી તમામ ખાદ્ય ચીજો, પાણીથી માંડીને પેટ્રોલ સુધીનાં તમામ પ્રવાહીઓ, ખીલીથી લઈને ખાસડાં સુધીની તમામ ચીજવસ્તુઓ, ટાંકણીથી માંડીને ટાયર સુધીની હરકોઈ ચીજના ભાવ આસમાને ચડતા જાય છે. અને માનવી મોં પહોળું કરીને, આંખો ઝીણી કરીને અને પેટે પાટા બાંધીને આ બધું જોયા કરે છે.

મોંઘવારીને સોંઘી બનાવી દેનારા, હાથે કરીને કૃત્રિમ અછત ઊભી કરનારા, જીવનજરૂરિયાતની ચીજવસ્તુઓની સંગ્રહખોરી કરનારા, કાળાં નાણાંને ફરતું રાખવા માટે દરેક વસ્તુના કાળાબજાર' રચનારા, આ માનવીને અસહ્ય લાચાર સ્થિતિમાં પશુથી પણ બદતર જીવન જીવવા માટેની ફરજ પાડનારા એ નરાધમો' ને “મહાચોરો' એક વસ્તુ ભૂલી જાય છે કે “તુલસી હાય ગરીબ કી કભી ન ખાલી જાય”, “ભૂખ્યા જનોનો જઠરાગ્નિ જાગશે; ખંડેરની ભસ્મકણી ન લાધશે” – એ ન્યાયે એમને પણ એક દિવસ કૂતરાના મોતે જ મરવાનો વારો આવવાનો છે. જેણે કોઈની આંતરડી ઠારી નથી પણ કેવળ બાળી જ છે - એને આ ઘડીએ એનો પૈસો કશો જ કામમાં આવવાનો નથી અને લાખો માનવીઓના નિસાસા લેનારો એ જયારે આખરી શ્વાસ લેતો હશે ત્યારે એણે કરેલી આ ભયંકર કુસેવાનાં દશ્યો એનો પીછો છોડવાનાં નથી !!!

Continue Reading

Essay on Nation and Religion in Gujarati: In this article "રાષ્ટ્ર અને ધર્મ વિશે ગુજરાતી નિબંધ", "Nation and Religion Gujarati Nibandh" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Nation and Religion", "રાષ્ટ્ર અને ધર્મ વિશે ગુજરાતી નિબંધ" for Students 

રાષ્ટ્રધર્મ શબ્દથી આપણે પરિચિત છીએ. રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની ફરજ કે ધર્મ સૂચવતો એનો અર્થ પણ આપણે બધા સમજીએ છીએ. પરંતુ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષથી આપણે રાષ્ટ્રધર્મ ભૂલીને જાણે ધર્મને રાષ્ટ્રમાં વધુ મહત્ત્વના સ્થાને સ્થાપવા પ્રયત્નો કરી રહ્યા હોય એમ લાગે છે. કોઈ પણ દેશને રાષ્ટ્રધર્મ લાભકર્તા બને છે, તે સાવ નિર્વિવાદ અને નગ્ન સત્ય છે. જ્યારે ધર્મના આધારે સ્થપાતું રાષ્ટ્ર હંમેશાં પ્રજામાં અનેક ઘર્ષણો ઊભાં કરતું રહ્યું છે, જેનો ઇતિહાસ સાક્ષી રહ્યો છે. ધર્મના નામે સ્થપાતા રાજ્યમાં હિંસાનો આશ્રય લેવાથી આવા શાસનના પાયામાં જ અનિષ્ટની સ્થાપના અનાયાસ થઈ જતી હોય છે. જેના મૂળમાં આવું અનિષ્ટ રહ્યું હોય તે રાષ્ટ્રવૃક્ષનો વિકાસ થતો અનિષ્ટ જ વધુ ફાલે એ સ્પષ્ટ જ છે. એટલે આજની સ્થિતિમાં રાષ્ટ્રધર્મને બદલે રાષ્ટ્ર અને ધર્મ બંનેને અલગ પાડીને તટસ્થપણે વિચારવાનો સમય પાકી ગયો છે.

એક સમય એવો હતો, જ્યારે વિજ્ઞાનનો જન્મ થયો ન હતો. એવા યુગમાં પ્રજાનો એક સમુદાય પોતાની સલામતી માટે ધર્મનો આધાર લઈને અલગ સમૂહમાં રહેતો હતો. સામાન્ય પ્રજા ધર્મના અનુશાસનને સર્વોપરી માનીને શ્રદ્ધાથી માથે ચડાવતી. એ યુગમાં ધર્મનિષ્ઠ રાજ્ય સ્થપાતાં અને ટકતાં હતાં. વર્ષો વીત્યાં અને સમય બદલાતો ગયો. વિજ્ઞાને વિસ્તાર સાધતાં લોકો ધર્મને સ્થાને વિચાર અને વિજ્ઞાનને મહત્ત્વ આપવા લાગ્યા. આધુનિક અણુયુગમાં ધર્મ હવે બીજા સ્થાને બેઠો છે, પહેલા સ્થાને વિજ્ઞાન છે. આજની જાગ્રત પ્રજા વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી વિશ્લેષણ કરતી અને વિચારતી થઈ ગઈ છે. તેવી પ્રજાને ધર્મ કે સંપ્રદાયના નામે ભોળવીને કે ઉશ્કેરીને રાજ્યની સ્થાપના કરવી તો શક્ય નથી જ, બલકે તૂટતા કોઈ શાસનને ધર્મના લેપથી સાંધી શકાય તેમ પણ નથી. એટલે ધર્મના નામે પ્રજાનો સાથ લેવો કે પ્રજામાં ઉશ્કેરણી કરવી એ પણ હવે તર્કસંગત ગણાતું નથી.

પ્રજાને કોઈ પણ ધર્મ પાળવાની પૂરી સ્વતંત્રતા છે. પરંતુ ધર્મને હાથો બનાવી રાજકીય આંદોલન કરવા યોગ્ય છે એવું કોઈ ધર્મગ્રંથમાં લખ્યું નથી. છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં ભારતમાં શ્રીરામ જન્મભૂમિ, બાબરી મસ્જિદ કે ખાલિસ્તાન જેવાં ધાર્મિક વાડાબંધીને પોષનારાં આંદોલનો થાય છે. ધર્મના નામે સ્વાર્થી નેતાઓ અને અસામાજિક તત્વો કે ત્રાસવાદીઓ ઠેર ઠેર પ્રજામાં ઉશ્કેરણી કરે છે. લૂંટફાટ અને તોફાનો દ્વારા કાળો કેર વર્તાવે છે. દુનિયાના કોઈ દેશનું શાસન પ્રજાના લોહીથી ખરડાયેલા ધર્મ કે સંપ્રદાયના આધારે સ્થપાયું નથી કે ટક્યું નથી. ધર્મપ્રેમી પ્રજા રાજકીય સ્વાર્થ સાધનારા તકવાદીઓને ઓળખે તે જરૂરી છે. એ સૌને ખુલ્લા પાડીને તેમનો વિરોધ કરવો જોઈએ.

પ્રજાકીય શાસનમાં રાષ્ટ્રથી મહાન કશું જ ન હોવું જોઈએ. વ્યક્તિ, ધર્મ, જ્ઞાતિ કે સંપ્રદાય બીજા નંબરે જ આવે, પ્રથમ સ્થાને તો એક જ તત્ત્વ હોય - રાષ્ટ્રધર્મ. રાષ્ટ્ર અને ધર્મ એક કરવાનો સર્વોત્તમ માર્ગ એ જ છે.

Continue Reading

Essay on Village Life and City Life in Gujarati: In this article "ગ્રામ્ય જીવન અને શહેરી જીવન નિબંધ", "ગામ અને શહેર તફાવત નિબંધ ગુજરાતી" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Village Life and City Life", "ગ્રામ્ય જીવન અને શહેરી જીવન નિબંધ" for Students 

શહેરી જીવનનું આકર્ષણ સૌ કોઈને છે. શહેરમાં સગવડ છે, સુઘડતા છે, સમૃદ્ધિ છે અને પ્રગતિ છે. ગામડાના વસવાટમાં ન મળે સુખનાં સાધનો કે ન મળે ભભકાભરી સમૃદ્ધિનાં દર્શન. ગામડું એટલે પછાતપણું, નિરક્ષરતા અને વૈદ્યકીય સારવારનો અભાવ. જે શહેરમાં જઈને વસ્યું તેને ગામડામાં જવાનું મન ભાગ્યે જ થાય છે. ઈશ્વરે ગામડું બનાવ્યું અને માણસે શહેર બનાવ્યું. ઈશ્વરના આશીર્વાદ ભલે ગામડાં પર વરસતા હોય, પરંતુ માણસનું આકર્ષણ તો પોતે રચેલી સંસ્કૃતિએ ઘડેલા શહેર પર જ ઠરેલું રહે છે.

ગામડાં ભાંગે છે અને શહેર બંધાતાં જાય છે. વેપાર-રોજગાર અને હુન્નરઉદ્યોગ ખીલતા જાય અને શહેર સમૃદ્ધ બનતાં જાય છે. ગામડાં ભાંગીને શહેરો ભલે બંધાતાં હોય છતાં બંધાતાં જતાં શહેરોને લીધે ગામડાંની સંખ્યા કંઈ એકદમ ઘટી જવાની નથી અને જ્યાં સુધી શહેરો સંખ્યામાં ઓછાં હશે ત્યાં સુધી ખરા હિંદુસ્તાનનાં દર્શન કરવા માટે આપણે ગામડાંમાં જ જવું પડશે.

શહેર પશ્ચિમની સંસ્કૃતિનું અનુકરણ કરે છે જયારે ગામડું પ્રાચીન પરંપરાને જાળવી રાખે છે. અનેક કાયાપલટ ખાઈ ટકી રહેલાં આર્થિક, સામાજિક, રાજકીય અને ધાર્મિક બંધનોની ઘટમાળ ગામડાંને લાધેલી હોય છે. અને એ પરંપરા એના વ્યક્તિત્વને વિશિષ્ટતા પણ અર્પે છે.

પણ શહેરી જીવનની બાહ્ય સગવડતાની ભીતરમાં શું છે તે વિચારવા જેવું છે. સંસ્કૃતિના સ્તંભ જેવાં લાગતાં ક્લબો અને સભાઓ, હોટલો અને મિજલસો વગેરેમાં કૃત્રિમતા સિવાય બીજું શું માલુમ પડે છે? શહેરી જીવનમાં હેતભાવ, સ્વાર્થત્યાગ, નિખાલસતા અને નિર્મળ પ્રેમ ઓછાં જોવા મળે છે. શહેરનાં ખોરાક અને દૂધ શહેરીઓના બાહ્ય ભપકા જેવાં જ આડંબરી અને સ્થાયી શક્તિ વગરનાં હોય છે. શહેરી જીવન ઝડપી, ઉતાવળિયું, અશાંત અને ઉપરચોટિયું હોય છે.

ત્યારે ગામડામાં શું હોય છે? ગામડું કુદરતી જીવનની મીઠાશવાળું સ્વચ્છ ખોરાક અને સ્વચ્છ હવા તથા આરોગ્યમય પાણીવાળું હોય છે. ગામડામાં શહેરની બનાવટી રોનક નથી હોતી પરંતુ ત્યાં કુદરત માતાએ પોતાની સમૃદ્ધિ ઉદારતાથી વેરી હોય છે. લોકોનાં મન તેમનાં હૃદય જેવાં વિશાળ હોય છે. તેમનો વ્યવહાર તેમની આંખો જેવો નિર્મળ હોય છે. ગામડાંને પ્રભુએ બનાવ્યાં એમ જે કહેલું છે તેમાં ખરે જ યોગ્યતા રહેલી છે.

પણ શહેરની જેમ ગામડાંમાં પણ કાવાદાવા ઓછા નથી હોતા. ગામડાનું પછાતપણું, શિક્ષણનો અભાવ, અનુભવની મર્યાદા વગેરેને લીધે આપણાં ગામડાં સુસંસ્કૃત રુચિને ગમે નહિ તેવાં બની ગયાં છે. ગામડાનો પ્રેમ નિખાલસ લાગતો હશે ખરો, પણ ગામડિયામાં ક્ષુદ્ર સ્વાર્થ નથી જ હોતો એ તો કોઈ નહિ કહી શકે. ગ્રામજન પ્રકૃતિના ધામમાં રહે છે ખરો પરંતુ પ્રકૃતિ-સૌન્દર્યને આસ્વાદવાની સરસતા એના હૃદયમાં નથી હોતી. શહેરી યુવકોને ગામડાંની સેવા કરવાનો શોખ લાગે છે ખરો, પણ તે ગામડાંમાં જાય છે ત્યારે તેમને થાક લાગી જાય છે અને ગામડાંને પોતે ખરે જ કંઈ આપી શકે તેમ નથી એવી દરિદ્રતાને અનુભવે છે. શહેર અને ગામડાનું અંતર આજે તો ઘણું છે. એ બંનેની સંસ્કારિતાના વિનિમયમાં હિંદની સંસ્કૃતિના સાચા ગુંફનની પ્રગતિમય શક્યતા રહેલી છે.

Continue Reading

Essay on Lagvag ej laykat in Gujarati: In this article "લાગવગ એજ લાયકાત વિશે ગુજરાતી નિબંધ", "Lagvag Ej Laykat Gujarati Nibandh"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Lagvag Ej Laykat", "લાગવગ એજ લાયકાત વિશે ગુજરાતી નિબંધ" for Students 

આજના યુગનું સૌથી વધુ શક્તિશાળી ને સચોટ પરિબળ જો કોઈ હોય તો તે છે લાગવગ ! સહકાર કે પરોપકારની ભાવનાથી એકબીજાનાં કામ કરી આપવાની વૃત્તિમાં જ્યારે સ્વાર્થ કે લાલચનો અંશ ભળે છે ત્યારે માનવી પોતાનું ધાર્યું કામ પાર પાડવા જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં “લાગવગ' નામનું આ અમોઘ “શસ' વાપરે છે. જ્યારે “સીધી આંગળીએ ઘી નહીં નીકળે” એમ લાગે છે ત્યારે માનવી પોતાની લાગવગરૂપી વાંકી આંગળી કામે લગાડી પોતાનું કામ કાઢી લે છે. લાગવગના જોરે તે બીજા પાસે ધાર્યું કામ કરાવી લે છે અને એ જ તરકીબથી પોતે પણ બીજાનાં કામ કરી આપે છે. આમ, આ સામાજિક દૂષણ, ખબર પણ ન પડે એ રીતે ફેલાતું જાય છે.

આજે તો વ્યક્તિની લાયકાતનો માપદંડ લાગવગ બની ગયો છે. જેની લાગવગ વધારે એની પસંદગી પહેલી ! હવે તો, “જ્યાં જ્યાં નજર મારી પડે લાયકાત લાગવગ આપની' એ સૂત્ર સાકાર બનતું જોવા મળે છે. નોકરી જોઈતી હોય કે છોકરી, બઢતી મેળવવી હોય કે બદલી કરાવવી હોય, ઘર ખરીદવું હોય કે વેચવું હોય, રેલવેમાં રિઝર્વેશન જોઈતું હોય કે સિનેમાની ટિકિટો જોઈતી હોય, પરીક્ષક બનવું હોય કે, પરીક્ષામાં પાસ થવું હોય, ચૂંટણીમાં ઉમેદવાર બનવું હોય કે પરદેશ જવાનો પાસપોર્ટ જોઈતો હોય, રાંધવાનો ગેસ જોઈતો હોય કે બેન્કમાંથી લોન લેવી હોય – ચારેકોર લાગવગ વિના પાંદડુંયે હાલતું નથી. કલાકો સુધી લાઇનમાં ઊભો રહેનારો નિરાશ થઈને પાછો જાય છે ત્યારે લાગવગવાળાને ઘેરબેઠાં ઇચ્છિત વસ્તુ આરામથી મળી જાય છે. જ્યાં શરીરબળ, મનોબળ, પૈસાબળ કે સત્તાબળ કામ નથી લાગતું ત્યાં લાગવગનું જોર કામ લાગે છે. સર્વગુણસંપન્ન ઉમેદવાર પાસે બધું હોય પણ જો લાગવગરૂપી લાઇસન્સ ન હોય તો એ કંચન હોવા છતાં કથીરના ભાવે કુટાય છે.

લાગવગ ન અપનાવો', “લાગવગને લાત મારો', “લાગવગને તિલાંજલિ આપો' - આવાં સુત્રો ને પોકારો સોહામણાં લાગે છે, પણ પ્રત્યક્ષ જીવનવ્યવહારમાં લાગવગનું દૂષણ એટલું ફૂલ્યુંફાવ્યું છે કે ન પૂછો વાત ! લાગવગનો આધારસ્તંભ મૂળમાંથી કાપી નાખવો જોઈએ. “લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું એ દુષ્કર કામ છે. લાગવગના વ્યાપક સામ્રાજયમાં ભ્રષ્ટાચાર, અનીતિ, લાંચરુશવત, અહંકાર, અદેખાઈ વગેરે જેવાં અનિષ્ટો પાછળ પાછળ ચાલ્યા જ કરે છે ને પ્રામાણિકતા, સત્ય, આદર્શ, ન્યાય વગેરેનો ભોગ લેવાઈ જાય છે. જાહેરમાં સિદ્ધાંતની અને આદર્શની વાતો કરનારા પ્રજાના કહેવાતા સેવકો પાછલે બારણે પોતાનું કે પોતાના સ્નેહી સ્વજનનું ભલું કરવા “લાગવગરૂપી ચાવીનો પાણીના મૂલે ઉપયોગ કરતા હોય છે.

કહેનારે કાંઈ ખોટું નથી કહ્યું કે - લાગવગ તારા લાંબા પગ ! બુદ્ધિશાળી ને પ્રતિભાશાળી ઉમેદવાર નાપાસ જાહેર થાય અને શેઠનો સાળો મેનેજર બની જાય એવું આ દુનિયામાં ક્યાં જોવા નથી મળતું? લાગવગનો ઉપયોગ કરનારા પાકા “મનોવૈજ્ઞાનિક હોય છે. લાગવગ લગાડતાં પહેલાં એ ચારે બાજુનો વિચાર કરી લે છે. લાગવગરૂપી શસ્ત્ર ક્યારે, ક્યાં ને કેવી રીતે વાપરવું, કયા સંજોગોમાં કઈ વ્યક્તિને કોની મારફતે મળવું, કેવા શબ્દમાં ને કેવા અભિનયથી વાત કરવી ? આ બધું એમણે આત્મસાત્ કર્યું હોય છે. પરિણામે લાગવગ એક વિષચક્રની જેમ ફરતું ફરતું સમાજમાં નૈતિક મૂલ્યોને છિન્નભિન્ન કરી નાખે છે.

લાગવગ એ આ દેશની સૌથી મોટી બદી છે. એ તેજસ્વી યુવાધનને હતાશાની ખાઈમાં ધકેલી દે છે. લાગવગના જોરે અયોગ્ય અસમર્થ વ્યક્તિઓ ઊંચાં પદ પ્રાપ્ત કરે છે. આવી રીતે ઉચ્ચ સત્તાસ્થાને બેઠેલી વ્યક્તિ પછી પોતે જે રીતે આગળ વધી તે રીતે એટલે કેવળ લાગવગથી જ તમામ કામ કરવા પ્રેરાય છે. જેને પરિણામે એવી કચેરીમાં અપ્રામાણિકતા, અનીતિ, લાંચરુશવત, ભ્રષ્ટાચાર અને અન્યાય જેવાં દૂષણો ઘર કરી જાય છે. પછી તો કાગળ ઉપર “વજન' મૂક્યા વિના કોઈ કામ થતું નથી. વાતવાતમાં લાગવગનો લોભામણો માર્ગ ગ્રહણ કરનારા અને લાગવગથી જ તાકાત પર આગળ વધનારા તકસાધુઓ આજે આપણા દેશને કદી ભરપાઈ ન થાય એટલું બધું નુકસાન કરી રહ્યા છે. દેશનું કિમતી બુદ્ધિધન વિદેશોમાં ઘસડાઈ રહ્યું છે. તેને માટે પણ લાગવગરૂપી સામાજિક દૂષણ જ જવાબદાર છે.

Continue Reading

Essay on Poverty in Gujarati Language: In this article "ગરીબી એક સામાજિક રોગ ગુજરાતી નિબંધ", "ગરીબી વિશે નિબંધ ગુજરાતી", "Garibi Nibandh in Gujarati"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Poverty a curse", "ગરીબી એક સામાજિક રોગ ગુજરાતી નિબંધ" for Students

સમાજની જાહેર સુખાકારી અને વિકાસમાં અવરોધક બનતા તત્ત્વને આપણે રોગ કહીએ તો ખોટું નથી. જ્ઞાતિભેદ, નિરક્ષરતા, અસ્પૃશ્યતા જેવાં સામાજિક અનિષ્ટોમાં સૌથી વિશેષ વિનાશકારી હોય તો એ ગરીબી છે. કોઈ પણ દેશના સામાજિક વિકાસને રૂંધતો મહારોગ હોય તો એ ગરીબી છે. આર્થિક રીતે પછાત એવા સમાજના સાવ નીચા સ્તરમાં જન્મવું કે જીવવું એ અપરાધ નથી; પરંતુ આ સ્તરની ગરીબી અન્ય અનિષ્ટો કે રોગોનું પ્રેરક બળ બની જાય છે. એટલે જ સમાજશાસ્ત્રીઓ દેશની ગરીબીને એક સામાજિક રોગ તરીકે ઓળખાવે છે.

ગરીબ પરિવારમાં કુટુંબનું ભરણપોષણ સારી રીતે થતું ન હોવાથી આવા લોકો શરીરથી નબળા હોય છે. તેઓ વારંવાર રોગના ભોગ બને છે, પૂરતી દવા કે સારવાર લઈ શકતા નથી તેથી એમનાં શરીર રોગોનું ઘર બનતાં જાય છે. નિર્બળ શરીરને લીધે તેમનામાં સાહસવૃત્તિ રહેતી નથી. એટલું જ નહીં, કેટલાક પરિવારમાં સંતાનોને ગરીબીની સાથે વડીલો તરફથી વારસામાં કેટલાક જીવલેણ રોગ પણ મળતા હોય છે. આમ અપૂરતા પોષણથી જીવન ટકાવવું દુષ્કર બને છે તે ગરીબીનું પહેલું પરિણામ છે.

નબળું શરીર નબળા મનનું ઘર બને છે. ગરીબ લોકોમાં જ્ઞાન, આત્મવિશ્વાસ, સાહસ કે ધગશ જેવા ગુણોનો અભાવ હોય છે. સતત દલિત અને દમિત મનોદશામાં જીવતી હોવાથી આ પ્રજા ચેતનહીન બની ગઈ હોય એમ લાગે છે. ગરીબ વર્ગમાંથી ભાગ્યે કોઈ જ્ઞાની, પંડિત કે પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિ સમાજમાં આગળ આવી હોય છે, અપવાદરૂપ દાખલા પણ જૂજ હોય છે, પરિણામે ગરીબ પ્રજા માનસિક રીતે પછાત રહે છે.

સતત દેવું કરીને સામાજિક પરંપરા નિભાવવાથી ગરીબ પ્રજા હંમેશાં દેવાદાર જીવન વિતાવે છે. પૈસા ન હોવાથી જીવનજરૂરિયાતની અછત સહી લે છે. વ્યક્તિ અથવા કુટુંબના સામાજિક-આર્થિક વિકાસની તક હોતી નથી. પછાત વર્ગ તરીકે જીવવા ટેવાયેલા આ લોકોને સમાજના મધ્યમ કે ધનિક વર્ગ તરફથી થતાં અપમાનો પણ સહન કરવો પડે છે. “ગરીબની વહુ સહુની ભાભી' એ કહેવત આ વાત સૂચવે છે. સંસ્કૃતના એક શ્લોકમાં “યસ્થતિ વિત્ત સ નર: નિ:...' પંક્તિ વડે ધનવાન વ્યક્તિનાં લક્ષણો ગણાવ્યાં છે. એથી ઊલટા ધનહીન માણસનાં લક્ષણોની કલ્પના આપણે આ શ્લોકના આધારે જ કરી શકીએ. ગરીબોને સમાજમાં સૌ હડધૂત કરે છે, ઉપેક્ષા કરે છે અને સતત ધિક્કાર વરસાવે છે. તેમના અસ્તિત્વની કદર જ હોતી નથી.

ગરીબ હોવું એ ગુનો નથી, પરંતુ ગરીબી એ ગુનાખોરીની જનેતા છે એ વાત ઘણી સાચી છે. “વુમૂક્ષિતો વુિં ન કરોતિ પાપમ્ ' ભૂખ્યો માણસ કયું પાપ નથી કરતો ? એ ઉક્તિમાં સત્ય રહેલું છે. ગરીબીમાં સતત પીડાતો માણસ રાતોરાત પૈસાદાર થવાનાં સ્વપ્નાં સિદ્ધ કરવા અનૈતિક રસ્તાઓ અપનાવે છે. જુગાર, ચોરી, લૂંટ, દાણચોરી કે ખૂન દ્વારા પણ પૈસા મેળવવામાં તેને કશું ખોટું લાગતું નથી. નાનપણથી બાળકોમાં આવા સંસ્કાર પડતા હોય છે. પરિણામે આવાં અનિષ્ટ પરંપરામાં ઊતરી આવે છે. આમ ગરીબ લોકો સામાજિક અનિષ્ટ અને ગુનાખોરીમાં મનેકમને ઢસડાય છે. આવી રીતે એક વાર ગુનાખોરીમાં સપડાયા પછી તેમાંથી છૂટવું મુશ્કેલ બને છે. પરિણામે ગરીબી ગુનાખોરીને જન્મ આપે છે અને પોષતી પણ રહે છે. આ અર્થમાં કોઈ પણ દેશની પ્રજા માટે ગરીબી એક મહાન અનિષ્ટ અને વ્યાપક સામાજિક રોગ છે.

Continue Reading

Essay on Illiteracy in Gujarati: In this article "નિરક્ષરતા વિશે ગુજરાતી નિબંધ", "નિરક્ષરતા સમાજનું અનિષ્ટ શિક્ષક નિબંધ ", "Niraksharta vishe Nibandh Gujarati"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Illiteracy", "નિરક્ષરતા વિશે ગુજરાતી નિબંધ" for Students 

વિશ્વના વિકસિત દેશોને જોઈશું તો એમની સમૃદ્ધિ અને વિકાસમાં ફાળો આપતાં થોડાં પરિબળો જોવા મળશે. ભૌતિક સમૃદ્ધિ કે વિશાળ પ્રદેશ માત્રથી કોઈ દેશ વિકસી શક્યો હોય એવું આ પૃથ્વી પર ભાગ્યે જ દેખાશે. જાપાન એક વાર વિનાશના છેલ્લા પ્રહારથી નષ્ટપ્રાય થઈ ગયું હતું, છતાં આજે તે વિકાસની ટોચ પર સર કરી શક્યું છે. આ બધી બાબતો સૂચવે છે કે કોઈ પણ દેશનો સાર્વત્રિક વિકાસ એની પ્રજાના શિક્ષણ ઉપર રહેલો છે. શિક્ષિત પ્રજા પોતાના પ્રશ્નો સમજી શકે છે, એના યોગ્ય ઉકેલ શોધી શકે છે, પરસ્પર સમાધાન અને સંવાદથી જીવી શકે છે. એનાથી ઊલટું, નિરક્ષર પ્રજા ધરાવતો દેશ કદી વિકાસ સાધી શકતો નથી અને કદાચ વિકસવા માગે તો પણ વિકાસની તેની ગતિ ઘણી મંદ હોય છે.

ગરીબીની જેમ નિરક્ષરતા પણ એક મોટું સામાજિક અનિષ્ટ છે. અભણ પ્રજા હોય તે રાજ્યમાં અનેક પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. આવા પ્રશ્નોના ઉકેલ હોતા નથી. ઉકેલ હોય તો એનો અમલ થતો નથી. પરિણામે નિરક્ષરતા પ્રજા-વિકાસને લૂણો લગાડે છે. અભણ લોકો પ્રાકૃતિક જીવનથી ટેવાયા હોવાથી પરંપરા મુજબનું જડ અને રેઢિયાળ જીવન વિતાવે છે. નવા વિચાર કે વિકાસની તક પ્રત્યે એ સાવ ઉદાસીન રહે છે. અક્ષરજ્ઞાન તથા વિચારશક્તિ પૂરતા પ્રમાણમાં ન હોવાથી નવા વિચારો સમજવા કે સ્વીકારવાની આ લોકોમાં તત્પરતા નથી હોતી. એટલે તેવા રાજયનો વિકાસ થવો શક્ય નથી.

નિરક્ષરતાથી જ્ઞાનનો અભાવ જન્મે છે. આવું અજ્ઞાન વહેમ અને અંધશ્રદ્ધાને પોષે છે. પરંપરાગત રૂઢિ અને જડ વલણના ચોકઠામાં પુરાયેલી પ્રજા બહાર નીકળી શકતી નથી. આવું પછાત અને અજ્ઞાની માનસ પ્રજાના વિકાસમાં અવરોધક બને છે. જડ માણસ સૂર્યને દેવ તરીકે પૂજે છે ખરો, પણ સૂર્યની શક્તિ - ગરમી જુદાં જુદાં ઉપકરણો વડે વાપરીને તેનો વૈજ્ઞાનિક ફાયદો ઉઠાવી શકતો નથી. આમ અજ્ઞાન અંધશ્રદ્ધાને વધુ ફેલાવે છે.

આજના વિજ્ઞાનયુગમાં માનવવિકાસની એટલી બધી તક અને સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ બની છે, કે વિચારશીલ અને શિક્ષિત પ્રજા એને સમજી-સ્વીકારીને ઝડપથી પોતાનો વિકાસ સાધી શકે છે. એને બદલે નિરક્ષર પ્રજા વિજ્ઞાન શું છે તે જાણતી નથી, તો એનો લાભ ક્યાંથી પામી શકે ? ધર્મની ઘેલછા નીચે અજ્ઞાન તથા અંધશ્રદ્ધાને પોષણ મળતું હોવાથી નિરક્ષર પ્રજા વિકાસથી વિમુખ બને છે.

સાક્ષરતાથી માણસ વાચન, લેખન અને વિચાર માટે કેળવાઈને તૈયાર થાય છે. આવી રીતે ઘડાયેલી પ્રજા અન્ય રાજ્ય કે દેશની પ્રજા સાથે પરસ્પર વિચારવિનિમય દ્વારા સમજૂતી અને સંવાદ કેળવી શકે છે. આ સંવાદ પોતાના રાજકીય અને સામાજિક વિકાસ માટે જરૂરી સહાય મેળવવામાં એ પ્રજાને મદદરૂપ નીવડે છે. જ્ઞાન એ જ્યોત છે, અજ્ઞાન અંધકાર છે. એટલે જ અજ્ઞાની અને આંધળો બેઉને સરખા ગણાય છે. પ્રજાનું અજ્ઞાન દૂર કરી વિકાસ યોગ્ય બનાવવા માટે નિરક્ષરતા જેવા સામાજિક અનિષ્ટને દૂર કરવા દરેક દેશ આજે કમર કસે છે. આપણા ભારત દેશમાં પણ નિરક્ષરતા-નિવારણ માટે સાક્ષરતા-અભિયાન ચલાવવામાં આવે છે.

Continue Reading

Essay on Autobiography of a prisoner in Gujarati: In this article "એક કેદીની કેફિયત નિબંધ", "કેદીની આત્મકથા નિબંધ ગુજરાતી" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Autobiography of a prisoner", "એક કેદીની કેફિયત નિબંધ", "કેદીની આત્મકથા નિબંધ" for Students 

આપણા સમાજમાં કોઈ માણસને એક વાર બદનામીનો સિક્કો લાગી જાય, પછી લાખ પ્રયત્નો કરવા છતાં તે છાપ દૂર થતી નથી. એક વખત જેલની હવા ખાઈને પાછો ફરેલો માણસ ચાર દીવાલની જેલમાંથી તો મુક્ત થઈ શકે છે, પણ સમાજના મનની જેલમાંથી ક્યારેય મુક્ત થતો નથી. મેં અનુભવી હોવાથી આ વાત મને સાચી લાગી છે. તમે કદાચ સ્વીકારો કે ના પણ સ્વીકારો. હું કેદી હતો, હવે નથી. સજા પૂરી ભોગવીને જેલમાંથી છૂટ્યા પછી મેં મારું જીવન બદલ્યું છે. ખરાબ કામ અને સોબત બંને છોડવા છતાં સમાજ મને હજુ ખરાબ માણસ કે ગુનેગાર જ માને છે. હવે મને કોઈ બોલાવતું નથી, સાંભળતું નથી કે પૂછતું પણ નથી. ગુનેગારને સૌ ધિક્કારે છે પણ એ જાણવાની કોશિશ કોઈ કરતું નથી કે એક નિર્દોષ અને સીધોસાદો માણસ ગુનેગાર કેમ બન્યો ?

એક સંસ્કારી કુટુંબમાં મારો જન્મ થયો અને સુંદર-પ્રેમાળ વાતાવરણમાં હું ઊછર્યો હતો. પરંતુ અમારા પરિવારમાં સૌથી મોટું દુઃખ એક જ હતું - ગરીબી. પિતા બહુ ભણ્યા ન હોવાથી છૂટક મહેનત-મજૂરી કરતા હતા, મા અને મોટી બહેન ઘરકામ કરવા જતાં હતાં. માંડ બે ટંક જમવાનું ઠેકાણું ન પડે ત્યાં હાથખર્ચી કે મોજશોખના પૈસાની તો વાત જ શી ? નાનપણથી મને મારા આસપાસના છોકરાઓ સાથે રમતાંભણતાં આ ગરીબી સાલતી. સારાં કપડાં, મનગમતી વસ્તુની ખરીદી તથા ખાણીપીણીની મોજ માણતા એ મિત્રોને જોતાં જ હું નિરાશ થતો. એમના જેવું સુખ મેળવવા મેં પૈસાની શોધ આદરી.

મારી પડોશના એક તોફાની છોકરાએ મને એક દાદાનો પરિચય કરાવ્યો. દારૂ-જુગારનો અડ્ડો ચલાવતા એ પહેલવાને મને પ્રેમથી બેસાડ્યો. રોજ એક બૅગ અમુક સ્થળે આપવા જવાના સામાન્ય કામ માટે મને તેણે દશ રૂપિયા આપવાનું કહ્યું. હું તો રાજીરાજી થઈ ગયો. એક વાર ઢાળ પરથી ગબડ્યા પછી પતનની ખીણ તરફ જતાં ગતિ વધી જાય છે એ જ્ઞાન હવે મને થયું. થોડી હિંમત અને આવડત વધતાં દારૂ, જુગાર, ચોરી અને તોફાનો કે લૂંટફાટ જેવાં કામોમાં હું પાવરધો બની ગયો. આ દરમિયાન મને નંબર વન થવાની ઈચ્છા જાગી. ગુનેગારીના પાઠ ભણાવનાર દાદાનો દુશ્મન મને ભેટી ગયો. તેણે મને મોટી રકમ આપવાનું વચન આપીને મારા વિસ્તારના દાદાનું ખૂન કરવા કહ્યું. કોઈ દિવસ ચપ્પ હાથમાં પકડ્યું ન હોવાથી પહેલાં તો હું ડરી ગયો. પેલા દુશ્મને મને સમજાવ્યો કે આ ખૂન થાય એટલે હું નંબર વનનો દાદો થઈ જઈશ. પછી તો લીલાલહેર ! મારે અંધારી આલમનું રાજ ચલાવવાનું, બીજું કશું જ કરવાનું નહીં. અઢળક સંપત્તિ અને નગ્ન સત્તાની લાલચનો નશો મારા મગજ પર સવાર થઈ ગયો. મારા બોસને મેં વિશ્વાસઘાતથી ખતમ કરી નાખ્યો. એના લોહીથી ખરડાયેલું ચપ્પ નિશાનીરૂપે બતાવવા હું દુશ્મન છાવણીમાં જઈને રકમની ઉઘરાણી માટે પહોંચ્યો.

ત્યાં મારું સૌએ હારતોરા અને તાળીઓથી સ્વાગત કર્યું. મારા જીવનની એક ધન્ય ક્ષણ માની હું આનંદમગ્ન થઈ ગયો હતો. ત્યાં બૉસે જોશથી બૂમ પાડી સૌને શાંત કરતાં કહ્યું: દોસ્તો ! આપણે આજે એક બેવફા માણસનું સ્વાગત કરવા ભેગા થયા છીએ, જેણે પોતાના જ બૉસનું ખૂન કર્યું છે. આવો ભવ્ય પુરુષ પધારે તો એનું સ્વાગત પણ ભવ્ય રીતે થવું જોઈએ. આમ કહીને તેણે તાળી પાડતાં જ મારી આસપાસ પોલીસના માણસોએ આવીને મને ઘેરી લીધો. હું ગુનેગાર સાબિત થતાં કેદી બન્યો.

જેલના એકાન્તવાસમાં મનોમંથન કરીને હું સર્જન બનવાના સંકલ્પથી જીવવા લાગ્યો. મારી સુધરેલી રીતભાતથી સજા ઘટાડીને જેલરે મને આજે મુક્ત કર્યો. આજે હું સમાજમાં સારાં કામ કરવા ફરું છું. મને કોઈ સમજે અને સહકાર આપે તેની ઝંખના કરું છું.

Continue Reading

Essay on Autobiography of A Teacher in Gujarati: In this article "શિક્ષકની આત્મકથા નિબંધ ગુજરાતી", "એક નિવૃત્ત શિક્ષકની આત્મકથા નિબંધ", "Ek nivrut shikshak ni atmakatha in gujarati"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Autobiography of A Teacher", "એક નિવૃત્ત શિક્ષકની આત્મકથા નિબંધ" for Students 

ચીની ભાષામાં એક કહેવત છે કે જો આ વર્ષનો વિચાર કરતા હો તો દાણા વાવો, જો દાયકાનો વિચાર કરતા હો તો વૃક્ષ વાવો અને જો સદીનો વિચાર કરતા હો તો શિક્ષણ આપો ! આજથી લગભગ પચાસ વર્ષ પૂર્વે મેં આ કહેવત વાંચેલી અને ત્યારે જ મેં શિક્ષણકાર્યને મારું જીવનકાર્ય બનાવ્યું એટલે કે શિક્ષણને મારું જીવનકાર્ય બનાવવાનો મક્કમ નિર્ણય કર્યો.

સ્નાતક થયા પછી જયારે મેં ગામડામાં જઈને શિક્ષણકાર્ય આપવું એવી ઇચ્છા મારા ઘરમાં પ્રગટ કરી ત્યારે સૌનાં મોં ઊતરેલી કઢી જેવાં થઈ ગયાં! દેશના સમૃદ્ધ ભવિષ્યના ઘડતર માટે એક વિશાળ વર્ગે પાયાની ઈંટ બનવું જ પડશે. એ આદર્શ કોઈની સમજમાં આવતો નહોતો. પરંતુ હું કોઈની લાગણીની પરવા કર્યા વિના મારા નિર્ણયમાં અફર રહ્યો. પાંચેક હજારની વસતીવાળા આ નાનકડા ગામની શાળામાં હું શિક્ષક તરીકે જોડાયો.

ગાંધીજી અને જવાહરલાલ જેવા નેતાઓની દોરવણીનો અને સામાજિક અને રાજકીય ક્રાંતિનો એ જમાનો હતો. બુનિયાદી તાલીમની ગાંધીજીની વિચારણાએ શિક્ષકને માટે ક્રાંતિ લાવવા માટેનું વિચારબીજ વાવ્યું હતું. મેં મારા નાનકડા ક્ષેત્રમાં એ મહાન બીજને ફળદાયી બનાવવાનો ભગીરથ પ્રયાસ કર્યો. ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે, “જે અક્ષરજ્ઞાન જીવન જીવવાની કેળવણી ન આપે, તે જ્ઞાન નથી પણ શિક્ષિત મૂર્ખતા છે.” એ શબ્દોને હૃદયમાં કોતરીને મેં મારું જીવનકાર્ય શરૂ કર્યું. મેં વિદ્યાર્થીઓને પુસ્તકિયા જ્ઞાન ઉપરાંત હાથપગની કેળવણી' આપી. એ માટે પહેલાં તો મારે પોતાને એક વિદ્યાર્થી બનવું પડ્યું. હસ્તકળાની સુંદર વસ્તુઓ બનાવવાની તાલીમ હું લેતો ગયો અને વિદ્યાર્થીઓને તે આપતો ગયો. આ પ્રવૃત્તિનો એક મોટો લાભ એ થયો કે ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ જાતે કમાઈને પોતાનો અભ્યાસક્રમ ચાલુ રાખી શક્યા.

આ પરથી રખે કોઈ એમ માની બેસે કે મેં મારા વિદ્યાર્થીઓને માત્ર હસ્તકળાના વિદ્યાર્થીઓ બનાવી દીધા હતા. હસ્તકળા તો હું વિદ્યાર્થીઓને શાળાનો સમય પૂરો થયા પછી શીખવતો. શાળામાં શીખવવાના વિષયો હું તેમને એવા ઊંડાણથી અને રસપૂર્વક શીખવતો કે મારા વિદ્યાર્થીઓ આજના મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓની જેમ માત્ર પરીક્ષાર્થી ન રહેતાં સાચા અર્થમાં વિદ્યા-અર્થી બન્યા હતા.

મારી કર્તવ્યનિષ્ઠાએ મને વ્યાપક પ્રસિદ્ધિ અપાવી. ભારતના રાષ્ટ્રપતિ તરફથી મને રાષ્ટ્રના શ્રેષ્ઠ શિક્ષક માટેનો સુવર્ણચંદ્રક મળ્યો. શાળાનું આચાર્યપદ સ્વીકારવા માટે મારા પર ભારે દબાણ કરવામાં આવ્યું. પરંતુ આચાર્યપદ જેવો વહીવટી હોદો મારા જીવનકાર્યમાં વિઘ્નરૂપ બનશે, વિચારીને મેં તેનો અસ્વીકાર કર્યો. શહેરોની મોટી શાળાઓમાં આચાર્યપદ સ્વીકારવા માટે પણ મને કહેણ આવ્યાં, પરંતુ મેં સ્વેચ્છાએ અપનાવેલી આ કર્તવ્યભૂમિ પ્રત્યેની મમતાએ મને અહીં જ રોકી રાખ્યો. મારા અનેક વિદ્યાર્થીઓએ જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં અસાધારણ સિદ્ધિઓ મેળવી મારું નામ રોશન કર્યું. આમ, મને અનેક રીતે મારી તપસ્યાનું સુફળ મળતું રહ્યું. અને એ રીતે મને મારું ઉદાત્ત સેવાકાર્ય આગળ ધપાવવાની પ્રેરણા મળતી રહી. પક્ષાઘાતની અસરને લીધે, મને છેલ્લાં બે વર્ષથી નિવૃત્ત થવાની ફરજ પડી છે. જીવનમાં અંત પહેલાં જીવનકાર્યનો અંત આવ્યો. એ વાતનો મને ઊંડો રંજ છે, પરંતુ તે સાથે એક ઉમદા કાર્ય પાછળ જીવન ખર્મી હોવાનો વિરલ સંતોષ પણ છે જ.

Continue Reading

Essay on Sharad Poonam nu Mahatva in Gujarati: In this article "શરદ પૂનમ નું મહત્વ નિબંધ", "શરદ પૂનમની રાત નિબંધ ગુજરાતી", "Sharad Purnima Gujarati Nibandh"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Sharad Poonam nu Mahatva", "શરદ પૂનમ નું મહત્વ નિબંધ", "શરદ પૂનમની રાત નિબંધ ગુજરાતી" for Students 

વર્ષ દરમિયાન પ્રકૃતિના મહત્ત્વના પરિવર્તનકાળને માનવજાતિએ ઉત્સાહથી વધાવીને ઉત્સવના રૂપમાં સ્વીકાર્યો છે. શિયાળો પૂરો થતાં આવતી ફાગણની પૂનમ હોળી-ધુળેટી ઊજવાય છે. ગરમીનો અંત સૂચવતી વર્ષાના આરંભે આવતી આષાઢી પૂનમની જેમ વર્ષ અને વર્ષના અંતમાં આવતી શરદપૂનમે માનવો આનંદઘેલા થઈ ઊઠે છે. ક્યારેક તો એમ લાગે કે બારે માસની પૂનમો કરતાં શરદપૂનમ સવાઈ છે. વરસાદનાં વારંવારનાં ઝાપટાંથી કંટાળી-અકળાઈ ઊઠેલા પ્રજાજનો શરદ આવતાં જ સંતોષ અનુભવતા જણાય છે. પ્રાચીન કાળથી શરદને અપાતું મહત્ત્વ આપણને પેલા આશીર્વચનમાં જોવા મળે છે : "शतं जीवं शरदः" પૂરાં સો વર્ષ જીવવાના આશીર્વાદમાં ઋષિઓએ હેતુપૂર્વક શરદનો ઉલ્લેખ વર્ષના પર્યાયમાં કર્યો છે.

શરદ એટલે સંતૃપ્તિ અને સંતોષનો સમય. પૃથ્વી જળ પીને શાંત બની હોય, બધે લીલું ઘાસ પથરાયું હોય તેથી પ્રકૃતિદર્શન નયન અને મનને આનંદ આપનારું બને છે. સર્વત્ર પ્રકૃતિની પ્રસન્નતા પ્રસરી રહી હોય એમ અનુભવાય છે. વાદળો વીખરાતાં નિરભ્ર બનેલું આકાશ માનવચિત્તને આલાદક લાગે છે. પ્રકૃતિ સાથે તાદાભ્ય કેળવીને માણસ પોતે પણ સંતૃપ્તિ અનુભવવા લાગે છે. એક તરફ વિદાય લેતી વર્ષા અને બીજી તરફ પ્રવેશતા શિયાળાના આ સંગમકાળમાં શરદનું વાતાવરણ ખુશનુમા જણાય છે. ઋતુપરિવર્તનના આ સમયમાં વ્યક્તિએ પોતાના આરોગ્યની કાળજી લેવી આવશ્યક હોય છે. કદાચ આવા કોઈ કારણે શક્તિઉપાસનાનિમિત્તે નવરાત્રિના ઉપવાસ સૂચવાયા છે, જેથી ભક્તિ નિમિત્તે માણસ અલ્પાહારી બનીને એનું સ્વાથ્ય સાચવી શકે.

શરદ સૌને પ્રિય હોય છે, તેમાંય અધિક પ્રિય લાગે છે કવિઓ તથા યુવાનોને. સામાન્ય રીતે કવિઓ વિશેષ પ્રકૃતિપ્રેમી હોય છે. તેમને શરદની પ્રકૃતિ અત્યંત રમણીય લાગે છે. શરદની શોભા ઉજ્જવલ હોય છે. વર્ષાના આરંભનાં કાળા ડિબાંગ વાદળોના સ્થાને ધોળી રૂની ઢગલી જેવી સ્વચ્છ-સફેદ વાદળીઓથી ભરેલું આકાશ એક અનોખું રૂપ ધારણ કરે છે. કવિઓ એટલે જ શરદને શુભ્રદેહી કહેતા હશે... શરદપૂનમના સૌંદર્યને વર્ણવતાં કવિઓ થાકતા નથી. શરદના ચંદ્રને આવૃત્ત કરતી વાદળીને કવિ ન્હાનાલાલે કોઈ કન્યાની ઓઢણી સાથે સરખાવતાં એક કાવ્યમાં શરદપૂનમનું સુંદર શબ્દચિત્ર કંડાર્યું છે :

"વદન પૂનમચંદ્ર શું વિહારો, જલધરનું ધરી ઓઢણું વિલાસે,

પરિમલ પ્રગટાવી ઉમંગે, શરદ સુહાય રસીલી અંગઅંગે."

તો વળી દરિયાકિનારે મધ્યરાત્રિએ શરદની શોભા કેવી પ્રસન્નકર બને છે, એનું વર્ણન “શરદપૂનમ' કાવ્યમાં ન્હાનાલાલે આ શબ્દોમાં આલેખ્યું છે :

"ગાજે છે મધ્ય રાત્રી, ને ગાજે છે તેજ નિઝરી,

ગાજે છે ખાખરા શબ્દ, દૂર સાગરખંજરી."

આવી શરદનો માદક પ્રભાવ યુવાવર્ગને વિશેષ આકર્ષે છે. વરસાદના કાદવકીચડથી ગંદાં થતાં વસ્ત્રો પહેરવા-બદલવામાં કેટલો કંટાળો આવતો હોય છે ! એને બદલે હવે રંગબેરંગી અવનવાં વસ્ત્રો સજીને મહાલવાનો એક અનેરો આનંદ માણવાનું મન થાય છે. આ સમયમાં નવરાત્રિ નિમિત્તે યોજાતાં વિવિધ ગરબા, રાસ કે સમૂહનૃત્યોમાં યૌવન જાણે હેલે ચડે છે. શરદનો સમય એટલે સાત્ત્વિકતા, સ્વચ્છતા અને સ્વાથ્યનો સમય. વર્ષના અંતે આવનારી દિવાળી અને તે પછીના નૂતન વર્ષના સત્કાર માટે સૌ આળસ ખંખેરીને કામે લાગી જાય છે. ગામડામાં, શહેરમાં જ્યાં જુઓ ત્યાં લોકો પ્રવૃત્તિમય બનતાં જણાય છે. ચારેતરફ વિસ્તરેલા વાતાવરણમાં જાણે શરદનો પ્રભાવ વર્તાય છે. જગત આખું જાણે કોઈ જાદુની અસર નીચે આવી ગયું હોય એમ લાગે છે. શરદ માત્ર પ્રકૃતિને જ નહિ, માનવજાતને પણ સ્વચ્છ, સુંદર અને સાત્વિક બનાવી મૂકે છે. કદાચ એટલે જ આદિ કાળથી કવિઓને શરદ ઘણી પ્રિય રહી છે !

Continue Reading

Essay on School Farewell in Gujarati: In this article "શાળા વિદાય વિશે નિબંધ", "વિધાલયમાંથી વિદાય થતાં નિબંધ ગુજરાતી" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "School Farewell", "શાળા વિદાય વિશે નિબંધ", "વિધાલયમાંથી વિદાય થતાં નિબંધ ગુજરાતી" for Students 

મારા સાત વર્ષના સોનેરી શાળાજીવનનો અંત આવવાનો હતો. આજે શાળામાં મારો છેલ્લો દિવસ હતો. વહાલસોયી માતા જેવી શાળાની શીતળ માયા છોડવાનું કેટલું વસમું હતું તે આજે સમજાયું. શાળામાંથી વિદાય લઈ રહેલી હું જાણે પિયરમાંથી વિદાય લઈ સાસરીમાં જઈ રહી હોઉં, તેમ લાગ્યું. સાત-સાત વર્ષમાં આ શાળા સાથે સાચે જ પિયર જેવી પ્રીત બંધાઈ ગઈ હતી. ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે આગળ ધપવાની ધગશ તો હતી જ, તેથી જ એ અજાણી નવી મહાશાળાઓ મનગમતી સાસરી જેવી લાગતી હતી.

આજે સૌનાં મુખ પર ન સમજાય તેવી લિપિ હતી. બધાના ચહેરા પર ન વર્ણવાય તેવી ઉદાસી પ્રસરેલી હતી. આજે સવારથી બધા જ વિચારોમાં અટવાયેલા હતા. સાંજેવિદાયસમારંભ હતો. પણ અન્ય સમારંભની તૈયારીમાં, તેની ઉજવણીમાં જેટલો આનંદ-ઉલ્લાસ કે થનગનાટ હોય તેમાંનો છાંટો પણ આજે જોવા મળતો ન હતો. કોઈ નજીકના સ્વજનથી છૂટા પડતા માનવી જે વેદના-વ્યથા અનુભવે તેવી લાગણીથી અમારા સૌનાં અંતર ઘેરાયેલાં હતાં.

અને જે ઘડીની અમે સૌ રાહ જોઈને બેઠાં હતાં તે આખરે આવી પહોંચી. શણગારેલા સભાગૃહમાં સૌ શિક્ષકો, શિક્ષિકાઓ, આચાર્ય વગેરે પહોંચી ગયાં હતાં. અમે તો ઘણા સમય પહેલાંથી ત્યાં ગોઠવાઈ ગયાં હતાં. આચાર્યશ્રી ઊભા થયા. તેમના પ્રેમાળ શબ્દો કાને પડતાં જ મારી આંખમાંથી પાણી ઊભરાઈ આવ્યાં. તેમણે અમારા ઉજજવળ ભવિષ્ય અંગે શુભકામનાઓ વ્યક્ત કરી. જીવનમાં સાદાઈ, સ્વચ્છતા, સેવા અને સહનશીલતાનો આદર્શ ચરિતાર્થ કરી બતાવવાની અમને શિખામણ આપી. કોઈ પિતા કન્યાવિદાય ટાણે પુત્રીને શિખામણ આપે કે પરદેશ જતા પુત્રને આશિષ આપે તે રીતે તેમણે પ્રવચન પૂરું કર્યું.

પછી બે-ત્રણ વિદ્યાર્થીઓ અને વિદ્યાર્થિનીઓએ પ્રસંગને અનુરૂપ ભાષણ કર્યું. વિદાય લેતાં-લેતાં બીજા વિદ્યાર્થીઓ વતી બાળકબુદ્ધિથી અણસમજમાં કરેલાં તોફાનો કે ગેરવર્તણૂક માટે સાચા હૃદયથી આચાર્યશ્રી પાસે માફી માંગી. ગુરુજનોના સાચા માર્ગદર્શન માટે અનહદ ઉપકાર દર્શાવી તેમના અસીમ સ્નેહ બદલ આભારની લાગણી વ્યક્ત કરી. માતા જેવી શાળાથી છૂટા પડવાથી ઉદ્દભવેલી વિરહ-વેદના તેમનાં વક્તવ્યોમાં સ્પષ્ટપણે વતતી હતી. થોડી વાર માટે સંગીતનો કાર્યક્રમ ચાલ્યો. છેલ્લે “અમે કૉલેજિયન' નામનું નાનું રમૂજી નાટક ભજવાયું અને તે પછી ચા-નાસ્તા સાથે થોડાં ટોળટપ્પાં કરીને સૌ વિખરાયાં.

વર્ષો સુધી જ્યાં રોજ સવારે નિયમિત આવતા, રમતાં, ભણતાં અને વિશાળ સંસ્મરણો ભેગાં કર્યા તે શાળાને છોડતાં મારું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. પગ પર જાણે મણ-મણની મણિકા બાંધી હોય તેમ લાગ્યું. અહીં જ અમને સુખના સરવાળા અને દુઃખની બાદબાકી શીખવા મળી હતી. જિંદગીને ખેલદિલીથી જીવવાનો મંત્ર મળ્યો. સુખદુઃખના ભાગીદાર એવા મિત્રો જોવા મળ્યા હતા. એ બધાંને આજે છોડી જવાનું ? આ શાળાની મૂકપ્રેક્ષક બની બેઠેલી પાટલીઓ, બ્લેકબોર્ડ, નોટિસબોર્ડ, પુસ્તકાલય, રમતનું મેદાન બધાં જ જાણે કે મને છેલ્લી વિદાય આપી રહ્યાં હતાં.

આખરે ભારે હૈયે, ભીની આંખે હું બધા શિક્ષકો અને આચાર્યશ્રીને મળી. તેમના પ્રત્યે આભાર અને આદરની લાગણી વ્યક્ત કરી બધાં મિત્રોને સ્નેહથી ભેટી હું ઘર તરફ ચાલવા માંડી.

શાળાની વિદાયના કરુણમંગળ પ્રસંગને હું ક્યારેય નહીં ભૂલી શકું, મારા જીવનનો સૌથી યાદગાર પ્રસંગ બની રહેશે એ !

Continue Reading

Ek Shramjivi ni Aapviti Essay in Gujarati: In this article "એક શ્રમજીવી ની આપવીતી નિબંધ", "એક શ્રમજીવી ની આત્મકથા નિબંધ ગુજરાતી", "Ek Shramjivi ni Atmakatha Gujarati ma" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Ek Shramjivi ni Aapviti", "એક શ્રમજીવી ની આપવીતી નિબંધ" for Students

એ પણ એક જમાનો હતો જ્યારે અમને “મજૂરો', “કૂલી' કે “વેઠિયા' તરીકે નવાજતા હતા. પણ સાચું કહું ત્યારે મને જરાય અપમાન નહોતું લાગતું. પણ આજે જયારે લોકો અમને ‘બે ટકાના માણસોકે “શ્રમજીવીઓ કહીને સંબોધે છે, અમારા પર મોટામોટા લેખો લખે છે, કવિતાઓ રચે છે, નાટકો અને વાર્તાઓ લખે છે ત્યારે અમને એટલું અપમાન લાગે છે, એટલું ખોટું લાગે છે કે ન પૂછો વાત ! પણ અમને ખોટું લાગે કે સારું તેની તમને ક્યાં કશી પડી છે? મોટામોટા નેતાઓ, અભિનેતાઓ, અમારા ઉત્કર્ષ વિશે મોટાંમોટાં ભાષણો આપે છે, સરસ મજાના રોલ ભજવે છે અને પોતાના “રોટલા' પકાવે છે. સાચું પૂછો તો અમારા ઉત્થાનમાં હૃદયપૂર્વક કોઈને જ રસ નથી. અમે જે રીતે જીવીએ છીએ તે જોવાનો, અમારી સાથે રહેવાનો કે અમારાં સુખ-દુ:ખ સમજવાનો કોઈને સમય નથી. અમારી ઝૂંપડપટ્ટી પાસેથી કે અમારી ચાલીમાંથી જો ભૂલેચૂકેય પસાર થવું પડે તો નાકે રૂમાલ દબાવીને કે ગાડીની ઝડપ વધારીને જતા રહેતા નેતાઓને અમારા વિશે ભાષણો આપવાનો જરાય અધિકાર નથી. અમારી જિંદગીની કરુણતાને ઓછી કરવામાં જરાય ફાળો ન આપનાર અભિનેતાઓને અમારા રોલ ભજવવાનો પણ કોઈ હક નથી. તમને લાગે છે કે હું બહુ મોટી મોટી વાતો કરું છું નહીં? વધારે પડતો ઉશ્કેરાઈ ગયો હોઉં તેમ લાગે છે ને? પણ ત્યાં જ તમારી ભૂલ થાય છે. હું જે કાંઈ બોલું છું તે પૂરેપૂરી સભાન અવસ્થામાં બોલું છું. તમે મને મજૂર કહો કે શ્રમજીવી ગણો તેનાથી મારા કામમાં કે દામમાં જરાય ફેર પડતો નથી. હા, ફક્ત મારા નામમાં જ ફેર પડશે પણ તેની સાથે મારે કોઈ જ લેવાદેવા નથી. સાચું પૂછો તો મને જીવન જીવવામાંય હવે કોઈ રસ રહ્યો નથી.

તમને મારામાં રહેલી હતાશા કે નિરાશા જોઈને નવાઈ લાગશે. તમે મને તેનું કારણ પૂછશો તો એક જ જવાબ મળશે કે શ્રમજીવી તરીકેનું જીવન જીવતાંજીવતાં મને પડતી હાડમારીઓ વેઠતાં-વેઠતાં હવે હું તંગ આવી ગયો છું. ઘણાંને અમારી હાડમારીઓની ખબર નથી હોતી, તેમને અમે વધારે સુખી લાગીએ છીએ. બધાંને પોતાના કરતાં બીજા જ વધારે સુખી લાગતા હોય છે. શ્રીમંતોને મધ્યમવર્ગના માણસો વધારે સુખી લાગે છે, કારણ કે બે નંબરના પૈસા કેવી રીતે ચાવવા તેની તેને ફિકર હોતી નથી. મધ્યમવર્ગના માણસોને અમારી અદેખાઈ આવે છે. કારણ કે અમે જ્યાં જે મળે તે ખાઈ લઈએ, જગ્યા મળે ત્યાં સૂઈ જઈએ. જેમ ફાવે તેમ વર્તી શકીએ. કોઈની શેહશરમમાં ખેંચાયા વિના પોતાની જિંદગી જીવી શકીએ છીએ, તે તેમનાથી સાંખી શકાતું નથી. જયારે અમને “ભિખારીઓની ઈર્ષ્યા આવે છે, કારણ કે તેમને અમારી જેમ તનતોડ મહેનત કરવી પડતી નથી છતાં મફતમાં પેટ પૂરતું ખાવાનું મળી રહે છે ને? આમ દરેક વ્યક્તિને પોતાની હાલતથી ક્યારેય સંતોષ થતો નથી. ગરીબીના નામે જે નાટક દુનિયામાં ભજવાઈ રહ્યું છે તે જોઈને સાચે જ આંતરડી કકળી ઊઠે છે.

ઘણાને લાગે છે કે સરકાર જ અમારી છે. અમારી સુખાકારીને ધ્યાનમાં રાખીને કેટલી યોજનાઓ ઘડાય છે, અમને કેટલી રાહતો અપાય છે, પણ તેમને ક્યાં ખબર છે કે આ બધું માત્ર કાગળના લખાણમાં જ સમાઈ જાય છે. વાસ્તવમાં અમારે બદલે “હજૂરિયાઓની વિટંબણાઓ જ દૂર થાય છે, તેમનાં ઝૂંપડાંને બદલે મહેલો ચણાઈ જાય છે ! કેટલીક વાર અમારા ઝૂંપડાંમાં “ફરતી બૅન્કો” આવીને ઊભી રહે, તો ક્યારેક રાતોરાત પાણીની ચકલીઓ કે લાઈટના થાંભલા ગોઠવાઈ જાય છે! T.V. પર અમારી ફિલ્મો દર્શાવાય છે. પણ આ બધું શું છે એ અમે સમજતા નથી? આ બધું ચૂંટણી દરમિયાન “વોટ' મેળવવાનું નાટકમાત્ર હોય છે. અમે જાણે કે તેમની “વોટ બેન્ક ન હોઈએ ! બહારથી અમારી દયા ખાનારા, અમારા હૈયામાં સળગતી હોળીમાં જ તેમની ખીચડી પકાવી લેતા જોવા મળે છે ત્યારે જીવવું ઝેર જેવું લાગે છે ! અમે સવારથી સાંજ સુધી જિંદગી સાથે ઝઝૂમીએ ત્યારે માંડ રોટલા ભેગા થઈએ છીએ. તેમાંય જો કોઈ પરણતું કે મરતું હોય તો તો અમારાં હાંજા જ ગગડી જાય !

પશુની જિંદગીમાં અને અમારી જિંદગીમાં કોઈ ફેર લાગે છે તમને ? માનવદેહ ધરીને આ ધરતી પર આવ્યા ત્યારથી આજ સુધી ઊઠતાંની સાથે જ મજૂરીએ જોડાવાનું, રાત્રે બીજા દિવસની ચિંતામાં ને ચિંતામાં ઊંઘતા રહેવાનો ડોળ કરવાનો ! આખેઆખું અંગ કળી પડતું હોય છતાં તેને ગણકાર્યા વિના કામે નીકળી પડવાનું. ખાવા-પીવાની, હરવા-ફરવાની, સૂવા-બેસવાની કોઈ જ મઝા નહીં, કોઈ મહત્ત્વાકાંક્ષા નહીં, કોઈ તમન્ના નહીં, બસ મરીએ નહીં ત્યાં સુધી જીવતા રહેવાનું, આ જ રીતે.

Continue Reading

Essay on Autobiography of A Book in Gujarati: In this article "એક પુસ્તક ની આત્મકથા નિબંધ", "ફાટેલા પુસ્તકની આપવીતી નિબંધ ગુજરાતી" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Autobiography of A Book", "એક પુસ્તક ની આત્મકથા નિબંધ" for Students

મારા આજના આ દિદાર જોઈને તમને મારા ભૂતકાળના રૂપનો ક્યાંથી ખ્યાલ આવે? મારાં કેટલાંક પાનાં ફાટી ગયાં છે, કેટલાંક ઊધઈથી ખવાઈ ગયાં છે અને કેટલાંક પર શાહી અને ચાના ડાઘા લાગ્યા છે. મારા આકર્ષક મુખપૃષ્ઠનું તો હવે અસ્તિત્વ જ રહ્યું નથી. આ અકાળ દુર્દશા માટે મારે મારા ભાગ્યને જ દોષ દેવો રહ્યો. જગતમાં કોઈ અસર નથી અને સુખદુઃખના તડકા-છાંયા સૌના જીવનમાં આવે જ છે. આ સનાતન સત્ય એ જ મારું એક આશ્વાસન છે.

આજથી દસેક વર્ષ પહેલાં, એક રમણીય ગિરિનગરમાં વસતા એક મહાન વિદ્વાનને હાથે મારા અક્ષરદેહનું ઘડતર થયું હતું. તેમણે પોતાનાં વર્ષોનાં જ્ઞાન અને અનુભવ નિચોવીને તૈયાર કરેલી હસ્તપ્રસ્ત એ મારું જન્મ પહેલાંનું રૂપ હતું. એ રૂપે ટપાલ દ્વારા પ્રવાસ કરીને હું આ શહેરના એક વિશાળ છાપખાનાની ઑફિસમાં બિરાજેલા એક પ્રકાશકના હાથમાં પહોંચી. મારા દેહમાં સમાયેલી અમૂલ્ય જ્ઞાન-સામગ્રીને જોઈને એ પ્રકાશક આનંદથી નાચી ઊઠ્યા. બસ, બીજા જ દિવસથી સારામાં સારા કાગળ પર અનેક યંત્રોએ એકસાથે મારું મુદ્રણ શરૂ કર્યું. મારા મુદ્રિત દેહને સોનેરી રંગના અત્યંત આકર્ષિત મુખપૃષ્ઠથી સુસજ્જ કરવામાં આવ્યો. આહા ! કેવું અનુપમ હતું મારું એ રૂપ ! ખરેખર મને સૌંદર્ય બક્ષવામાં એ પ્રકાશકે કોઈ કમી રાખી ન હતી.

છાપખાનામાંથી એક પુસ્તકવિક્રેતા મને પોતાની દુકાને લઈ ગયો. ત્યારથી મારી સફર શરૂ થઈ. એ દુકાનમાંથી એ જ દિવસે એક વૃદ્ધ વિદ્વાન મને ખરીદીને લઈ ગયા. તેઓ મને જીવની જેમ સાચવતા. પાનાં ઉથલાવતી વખતે મારા દેહ પર ડાઘ ન લાગે એની તેઓ ભારે કાળજી લેતા. તેઓએ મારા દેહની સુરક્ષા માટે સુંદર પૂઠું ચડાવી દીધું. જ્યારે આ વિદ્વાનના હાથનો મને સ્પર્શ થતો ત્યારે મને મારું જીવન સાર્થક લાગતું. જેમની વિદ્યામાં અભિવૃદ્ધિ કરવા મેં જન્મ ધારણ કર્યો છે એવા અધિકારી ભાવક કે વાચક મને જતનથી જાળવે અને જ્ઞાનવૃદ્ધિ માટે મારો સહારો લે એમાં મને મારા જીવનની સાર્થકતા દેખાતી. આવા અનેક અધિકારી ભાવકોના હાથમાં ફરવાનું મળતાં મારા આનંદનો પાર ન રહ્યો. એ વિદ્વાનના અભ્યાસી મિત્રો મારું વાચન કરીને સંભાળથી એમના ગૃહપુસ્તકાલયમાં મને મૂકી જતા.

પરંતુ સુખ ક્ષણિક હોય છે, એ સત્ય અને પછી સમજાયું. વયોવૃદ્ધ વિદ્વાનના અવસાન બાદ મારી પડતીની શરૂઆત થઈ. એમના વારસદારોને મન હું અણગમતી ચીજ બની ગયું. કારણ કે તેઓ ભણવા-વાચવામાં રસ ધરાવતા ન હતા. ઘરની નાની-મોટી પરચૂરણ ચીજવસ્તુઓની જેમ મને પણ તેઓએ રદી માલના નિકાલમાં ઘરમાંથી બહાર કાઢી મૂક્યું. પસ્તીવાળાના કોથળામાંથી અનેક લારીઓ-દુકાનોમાં હું અથડાતું રહ્યું. સમય જતાં જ્ઞાનના નવા વિષયો વધ્યા. એટલે મારામાં રહેલું જ્ઞાન અને રૂપ સૌને મન પુરાણાં થઈ ગયાં. મને કોઈ પસ્તીના ભાવે લઈ જવા તૈયાર ન થયા. છેવટે થાકીને કાગળના એક કારખાનામાં જૂના કાગળોના ઢગલામાં નાખીને પસ્તીવાળો વિદાય થયો. આમ મારી જીવનની એક સુંદર અને સમૃદ્ધ સ્થિતિનો કરુણ અંત આવતાં હું આજે તમારી નજર સામે આ રૂપમાં દેખાઉં છું.

મિત્રો, ચડતી પડતી તો સૌના જીવનમાં આવતી રહે છે, છતાં હું નિરાશ નથી. કાગળના કારખાનામાં જઈને હું નવા રૂપે ફરી જન્મ ધરીશ, ફરી કોઈ વિદ્વાનનો ગ્રંથ બનીને વાચકોની સેવા કરીશ.

Continue Reading

Essay on Privatization in Education in Marathi Language: In this article "शिक्षण क्षेत्रातील खाजगीकरण मराठी निबंध" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Marathi Essay on "Privatization in Education", "शिक्षण क्षेत्रातील खाजगीकरण मराठी निबंध" for Students

शासनाची जबाबदारी फार मोठी असते. समाजाच्या प्रत्येक क्षेत्रामध्ये त्याचा अधिकार चालतो व त्याद्वारा समाजाची प्रगती कशी होत आहे यावर त्याला लक्ष ठेवता येते. बदलत्या परिस्थितीनुसार कोणत्या क्षेत्रावर किती खर्च करायचा याचे अंदाजपत्रक शासन आखत असते. व्यापार, शिक्षण, अर्थव्यवस्था, न्यायव्यवस्था, खेळ, संरक्षण, विविध कलाक्षेत्रे, सांस्कृतिक विकास, वहनयंत्रणा इत्यादी अनेक क्षेत्रांचा समाजाच्या प्रगतीच्या दृष्टीने विचारविनिमय करून हे अंदाजपत्रक ठरत असते. शिक्षणक्षेत्र हे त्यांपैकी एक महत्त्वाचे क्षेत्र समजले जाते. शिक्षणावर होणारा खर्च किती असावा? प्राथमिक, माध्यमिक वा उच्च प्रतीच्या शिक्षणावर त्यांपैकी किती टक्के खर्च केला जावा? खेडेगाव, शहर यांच्यासाठी फरक करावा काय? मुलींना, स्त्रीवर्गाला, प्रौढवयीन अशिक्षित नागरिकांना त्यांपैकी किती वाटा असावा? यांचा बारकाईने व तत्कालीन गरजा लक्षात घेऊन ताळमेळ घातला जावा. अनेकदा शिक्षणक्षेत्राचे महत्त्व पुरेसे लक्षात न घेतले गेल्याने त्यावरचा खर्च काटकसरीने केला जावा; त्यामानाने व्यापार, संरक्षण, अर्थव्यवस्था किंवा दळणवळण यांसारख्या क्षेत्रांना महत्त्व द्यावे; अशी मते मांडली जातात. पण अनादिकालापासून राष्ट्राच्या पायाभरणीसाठी, राष्ट्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी समाजाच्या सर्व थरांतील लोकांना शिक्षणाची संधी मिळावी. हे मत व्यवहारात मांडले गेले आहे. प्रत्येक काळातील शासनयंत्रणा वेगळी असली व तेथील शिक्षणपद्धतीही भिन्न भिन्न असली तरी शिक्षणाची गरज नाकारून चालणार नाही हे सत्य जसे सर्वसंमत आहे, तसेच या शिक्षणाच्या खर्चाचा भार शासनाने उचलावा व जिथे शासनाला मदत लागत असेल तेथे खासगी संस्थांची व प्रतिष्ठित धनाढ्यांची मदत घ्यावी, ही प्रथाही प्राचीन काळापासून प्रचलित आहे. 

सर्व क्षेत्रांतील खर्चाचा बोजा सरकार उचलत असले तरी अर्थशास्त्रासारख्या काही क्षेत्रांत खासगी संस्थांच्या मदतीने अधिक गतिमानता आणता येते याचे प्रत्यंतर आले आहे. काही प्रमाणात सरकारी साहाय्याच्या जोडीला खासगी संस्था किंवा व्यक्ती हा खर्चाचा भार उचलतात किंवा संपूर्णपणे खासगी पातळीवरही अनेक उद्योग-व्यवसाय आपले खर्चाचे नियंत्रण करतात. अशा खासगीकरणाने काही क्षेत्रांतील प्रगतीचा वेग वाढला; तर अर्ध-खासगीकरणाने काही क्षेत्रांमधील उपयोगितता लोकांच्या लक्षात आली. शासन व खासगी संस्था यांच्या या एकत्रित येण्यामुळे व्यक्तीच्या गुणांना अधिक वाव मिळत असल्याचे चित्रही काही क्षेत्रांत दिसून आले. कदाचित शासनाच्या व्यापक कारभारामध्ये, कायदेकानूंच्या अंमलबजावणीत जाणारा वेळही अशा खासगीकरणात झटपट निर्णय घेता येत असल्याने वाचू शकला. (कमी होऊ लागला.)

खासगी मालकी एका व्यक्तीची असू शकते. तशाच काही व्यक्ती एकत्र येऊन एखादा सार्वजनिक समूह स्थापन करून विभागशः व्यवस्थापन करणाऱ्या खासगी संस्थाही आहेत. एखाद्या क्षेत्रामध्ये अशा एकापेक्षा जास्त संस्था कार्यरत असल्या तर त्यामुळे एकाधिकारशाही बोकाळत नाही. असे खासगीकरण स्पर्धेला व गुणवत्तेला संधी देणारे असते. गरजा लक्षात घेऊन त्याप्रमाणे पुरवठा करण्याची दृष्टी प्रत्येक संस्थाचालक बाळगत असल्याने एकंदर आर्थिक परिस्थितीवरही त्याचा चांगला परिणाम होत असतो. जवळजवळ प्रत्येक क्षेत्रामध्ये आज अशा खासगीकरणाकडे प्रवृत्ती वळलेली दिसत आहे. शिक्षणक्षेत्रही त्याला अपवाद राहिलेले नाही.

एके काळी दळणवळण, प्रवासी ये-जा करणाऱ्या बसगाड्या खासगी मालकीच्या ताब्यात होत्या. तिकिटाचे दर, प्रवाशांची सोय व त्यासाठी आवश्यक त्या सुविधा या संस्था पुरवीत असत. त्यांच्या कारभारावर त्यांचा वैयक्तिक ताबा असल्याने प्रवाशांना आपल्या तक्रारी त्यांच्यापर्यंत पोहोचविणे सुलभ जात असे. त्यांचाही व्याप जेव्हा वाढत चालला तेव्हा योग्य वेळात सर्व तक्रारी सोडवल्या जात नसतही; पण त्यांचा मर्यादित व्याप व वाढत्या व्यापासाठी पुरेशी यंत्रणा त्या लगेच पुरवू शकत असत. एखाद्या गावी प्रवाशांची केव्हा गर्दी असते, याचा त्यांना व्यक्तिगत पातळीवर अंदाज धरून तशी सोय विनाविलंब करता येत असे. आजही शासनाच्या बससेवेबरोबरच अशा खासगी पातळीवर सेवा पुरविणाऱ्या संस्था कमी नाहीत. सरकारी टपालव्यवस्थेच्या जोडीलाच खासगी कुरियर लोकांना आकर्षित करण्याचे कार्य आजही करीत आहे. यांचे कार्य ‘खासगी' असले तरी त्यांचेही नियम आहेत. त्यातही कायदेशीर बाबी पाळूनच ते कार्य करीत असतात. लोक त्यांची कायदेशीर बाजू लक्षात घेऊन त्याचा उपयोग करीत असतात.

शिक्षणाच्या संदर्भात स्वातंत्र्यपूर्व काळापेक्षा स्वातंत्र्योत्तर काळाची परिस्थिती बदलली. शिक्षणाचे उद्दिष्टच बदलले. त्याचे क्षेत्र अधिक व्यापक बनले. विकासाच्या वेगवेगळ्या वाटा शोधण्याची शिक्षणक्षेत्राला आवश्यकता भासू लागली. प्रत्येकाच्या आर्थिक क्षमतेनुसार त्याला शिक्षण मिळण्याची सोय सरकारने करावी, असे भारतीय राज्यव्यवस्थेच्या आर्टिकल एक्केचाळीस अन्वये ठरविले गेले. जसजसा समाजाचा विकास होऊ लागला आणि त्याची आर्थिक क्षमता वाढू लागली तसतशा शिक्षणाच्या सुविधाही वाढविण्याची गरज शासनाला भासू लागली. चौदा वर्षांखालील मुलांना मोफत व सक्तीचे शिक्षण आवश्यक मानले गेले. प्रतिष्ठित जीवनासाठी उच्च शिक्षणाची सुविधा पुरविणे गरजेचे ठरले. तसेच आर्थिक दृष्टीने दुर्बल असलेल्या प्रत्येकाला शिक्षणाची समान संधी कशी मिळेल, याचाही विचार शासनाला करणे भाग पडले. शिक्षणक्षेत्रावरच्या वाढत्या जबाबदारीची जाणीव यावरून होऊ शकेल.

खेडेगावातील निरक्षरता दूर करण्यासाठी शाळा काढल्या गेल्या. शहरातील प्राथमिक, माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शाळांच्या बरोबरच महाविद्यालये आणि विद्यापीठे स्थापन करण्यात पुढाकार घेतला गेला. या सगळ्या विस्तारासाठी आर्थिक मदतीची गरजही वाढत चालली. शिक्षणक्षेत्रावर किती प्रमाणात खर्च करायचा याचे अंदाजपत्रक ठरवावे लागते. हे अंदाजपत्रक ठरविताना वाढती लोकसंख्याही लक्षात घ्यावी लागते. सन १९६४-६५ मधील शिक्षणक्षेत्राचे हे अंदाजपत्रक वाढत्या लोकसंख्येने अपुरे ठरविले आणि सर्वांना शिक्षणाची संधी त्यामुळे मिळेनाशी झाली. त्याच्या जोडीलाच वाढत्या लोकसंख्येने निर्माण केलेल्या नव्या समस्यांच्या सोडवणुकीसाठी शिक्षणक्षेत्राचे पूर्वीचे स्थानही अधिक खाली घसरायला लागले; त्यामुळे खासगी संस्था आपली आर्थिक क्षमता लक्षात घेऊन शिक्षणाकडे वळल्या.

सामान्यतः शिक्षणावर केला जाणारा खर्च अनुत्पादक समजला जातो. शिक्षणक्षेत्रातील खर्चाकडे केवळ उत्पादन म्हणून पाहिले जात नाही. संस्कृतिसंवर्धन, बौद्धिक, शारीरिक, मानसिक पातळीवरच्या विकासासाठी समाजाला शिक्षित करणे गरजेचे समजले जाते. शिक्षणामुळे ती व्यक्ती आपले, आपल्या कुटुंबाचे, आपल्या समाजाचे व पर्यायाने आपल्या देशाचे बळ वाढवीत असते. भारताच्या प्राचीनतम काळापासूनच्या शिक्षणपरंपरेच्या उज्ज्वलतेमुळेच रवींद्रनाथांसारखे साहित्यिक व महात्मा गांधीजींसारखे नेतृत्व निर्माण होऊ शकते. माणसाच्या जडणघडणीमध्ये शिक्षणाचा असलेला हा वाटा, वर वर पाहता हे क्षेत्र अनुत्पादक वाटत असले तरी, अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या संदर्भात शासन जेव्हा अपुरे ठरत आहे किंवा मूळ उद्देशांकडे दुर्लक्ष करीत आहे असे काही शिक्षणतज्ज्ञांना व देशप्रेमींना वाटते तेव्हाही समाजात वेगवेगळ्या खासगी संस्था शिक्षणाचे वेगळे अभ्यासक्रम घेऊन उतरतात. पारतंत्र्याच्या काळातील राष्ट्रीय पाठशाळा किंवा इंग्रजी माध्यमातून शिक्षण देणाऱ्या मिशनरी शाळा, ही उदाहरणे पुरेशी बोलकी आहेत. त्यांचे शिक्षणक्रम त्यांच्या ध्येयधोरणांनुसार भिन्न असत. अशा शाळांना विविध समाजोपयोगी व धार्मिक संस्थांकडून आर्थिक साहाय्यही मिळत असते. आजही सनातन धर्मसंस्था किंवा ज्ञानप्रबोधिनी यांचे कार्य असे खासगीपणाकडे झुकलेले आहे. 'पब्लिक स्कूल' किंवा 'नवोदय स्कूल' याची बैठकही अशीच आहे. सरकारी शिक्षणातून जे ज्ञान व जे संस्कार होतात त्यापेक्षा वेगळ्या ज्ञानाची व वेगळ्या संस्कारांची गरज या संस्थांना वाटली; म्हणून त्यांनी हे वेगळे शैक्षणिक धोरण नजरेसमोर ठेवून खासगी पातळीवर हे शिक्षण सुरू केले. त्यासाठी त्यांना अर्थसाहाय्य करणाऱ्या विविध संस्थाही आहेत. त्याबरोबरच या शिक्षणाची अंतिम गुणवत्ता लक्षात आलेले पालक आपले पाल्य, आवश्यक तो मोबदला देऊन या शिक्षणामध्ये गुंतवितात. शासनाकडून फारसा मोबदला न घेता किंवा स्वतंत्रपणे, या अभ्यासक्रमाचा प्रसार म्हणजे खासगीकरणच होय.

सरकारी उद्योग व सरकारी सेवा यांच्यावर आर्थिक दृष्टीने सरकारचा ताबा असतो. खासगी किंवा सहकारी उद्योगांबाबतही आर्थिक नीतीच्या माध्यमातून सरकारी संबंध येत असतो. सरकारी उद्योग व सेवा यांमध्ये स्पर्धा नसते व एकाधिकारशाहीमुळे तक्रारींनाही फारशी किंमत दिली जात नाही. याच सरकारची खासगी उद्योगांबद्दलची आर्थिक नीतीही फारशी आशादायक नाही, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. असे असूनही आज खासगीकरण, उदारीकरण व जागतिकीकरण यांमुळे अर्थव्यवस्थेला अनेक प्रश्नांना सामोरे जावे लागत आहे.

आज वाढत्या कारखानदारीमुळे व यांत्रिकतेमुळे प्रशिक्षित कामगारांची गरज वाढत चालली आहे. केवळ शारारिक श्रम करणारा मजूर ही कामे करू शकत नाही. या प्रशिक्षित कामगारांमुळे मालाचा कस व गती वाढती राहते; म्हणूनच हे शिक्षण देण्यासाठी काही धनिक संस्था पुढे सरसावल्या. ही तंत्रज्ञानाच्या शिक्षणाची गरज दळणवळण, संगणक, वीज इत्यादी अनेक क्षेत्रांमध्ये वाढली. ते शिक्षण घेतलेली माणसे म्हणजे एक प्रकारे वाढते मनुष्यबळच ठरले. हे शिक्षण खासगी संस्थांना या क्षेत्रात उतरायला प्रोत्साहक ठरले आणि या प्रकारचे शिक्षण देण्याकडे वळायला सरकारला फार वेळ लागला.

खासगीकरणाकडे विद्यार्थी वळण्याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे मोफत दिल्या जाणाऱ्या सरकारी शिक्षणाची विद्यार्थ्यांना किंमत वाटेनाशी झाली. ते शिक्षण समाजातील सर्वांसाठी असल्याने बऱ्यापैकी आर्थिक पातळी असणाऱ्या वर्गाला ते शिक्षण पुरेसे वाटेनासे झाले. त्या शिक्षणाचा दर्जा खालावला गेला आहे, असे ज्यांना वाटू लागले ते शुल्क भरून प्रवेश मिळणाऱ्या संस्थांच्या शाळांकडे वळले. ज्यांना असे शुल्क भरण्याची ऐपत नाही, तोच वर्ग सरकारी शाळांमध्ये आपली मुले पाठवतो असा समज रूढ झाला. अनेक संस्थांनी चालविलेल्या या शाळांना स्पर्धेमध्ये टिकायचे होते; त्यामुळे शिक्षकवर्ग, ग्रंथालये वा अन्य आवश्यक त्या शिक्षणसुविधा इत्यादींचा दर्जा सांभाळण्याकडे त्यांनी लक्ष पुरविले. ज्यांना अशा प्रकारचे दर्जेदार शिक्षण घेतलेल्या विद्यार्थ्यांची गरज होती त्यांच्याकडून या खासगी संस्थांना आर्थिक मदत मिळू शकली आणि शिकलेल्या विद्यार्थ्यांना नोकरीधंद्याची शाश्वती मिळाली.

सरकारी शिक्षणाच्या कक्षेमध्ये न येणारे विविध अभ्यासक्रम राबविणाऱ्या खासगी संस्था जशा आहेत; त्याप्रमाणेच सरकारी अभ्यासक्रम शाळा-महाविद्यालयांच्या पातळीवरच्या खासगीपणे घेणाऱ्या संस्थाही आहेत. धार्मिक किंवा सामाजिक संस्थांकडून त्यांना आर्थिक साहाय्य मिळत असते. विद्यार्थ्यांकडून देणगीच्या व शुल्काच्या मार्गाने आर्थिक मदत होत असते. किंबहुना अशा खासगीकरणाचा उद्देश पुष्कळदा आर्थिक सुबत्ता हाही असू शकतो. आज तरी आर्थिक दृष्टी हाच दृष्टिकोन बाळगून अनेक संस्था शिक्षणाच्या क्षेत्रात उतरत आहेत. महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या पातळीवरच्या काही खासगी संस्था, काही प्रमाणात सरकारी आर्थिक साहाय्य घेतात; तर काही सर्वस्वी स्वत:च्या हिमतीवर आर्थिक साहाय्य उभे करतात.

अशा शिक्षणक्षेत्रातील खासगीकरणास विरोध करणे सरकारला परवडणारे नाही. उच्च दर्जाच्या शिक्षणसुविधांसाठी लागणारा अफाट पैसा सरकार उभा करू शकत नाही. सरकारला प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षणासाठी चौऱ्याहत्तर टक्क्यांच्या आसपास खर्च करावा लागतो; तर उच्च दर्जासाठी एकोणीस टक्के उरतो. विद्यार्थ्यांच्या शुल्कामधून मिळणारी रक्कम फक्त पाच टक्के असते. वाढत्या खर्चाच्या दृष्टीने यावरचा उपाय म्हणून खासगीकरणाकडे वळावे लागते; पण खासगी संस्थांची महागडी फी (शुल्क) सर्वांनाच परवडणारी नसते आणि हा वर्ग शिक्षणापासून वंचित राहतो. शिवाय या खासगी संस्थांचा उद्देश आर्थिक पातळीवरचा असल्याने जसे चांगले शिक्षक ते नेमू शकतात, तसेच त्यांना नको असलेले शिक्षक केव्हाही काढून टाकू शकतात; त्यामुळे नोकरीत अशाश्वततेची परिस्थिती कायम राहते. आर्थिक दृष्टीने फायदेशीर असलेले अभ्यासक्रम ते सुरू ठेवतील, नव्याने सुरू करतील आणि ज्या विषयांच्या अभ्यासक्रमांना व्यवहारात नोकरीधंद्याच्या दृष्टीने मागणी नाही ते विषय बंद करतील. संस्कृतसारखे भाषाविषय, सामाजिक शास्त्रे, शारीरिक शिक्षण, लोकसाहित्य यांसारखे विषय शिकविले जाणार नाहीत. या विषयांना व्यावहारिक दृष्टीने मूल्य नसले तरी मानवी जीवनाच्या मूल्यात्मक धारणेसाठी हे विषय गरजेचे असतात. असे विषय खासगी संस्था कधीच उचलणार नसल्याने शिकण्याचा मूळ उद्देशच डावलला जाण्याची शक्यता निर्माण होते, शिक्षणाचे फक्त व्यापारीकरण होण्याचा धोका खासगीकरणामुळे निर्माण होतो, हे विसरून चालणार नाही. माणसाचे सांस्कृतिक कलात्मक जीवन घडविणारे कलादी विषयच मागे पडत जातील..

शिक्षणाने नोकरीधंदा तर मिळाला पाहिजे; पण त्याबरोबरच मानवी मनाला संस्कार देण्याचे कार्यही त्याद्वारा झाले पाहिजे. शिक्षणाच्या खासगीकरणाने नोकरीधंदा मिळविण्यात माणूस यशस्वी होईल; आणि सरकारी शिक्षणपद्धतीने नोकरीची उपलब्धताही शक्य नाही. पण जीवनविषयक संस्कार घडविण्याचा प्रयत्न तरी होऊ शकेल. म्हणूनच या दोन्हींची गरज असल्याने केवळ खासगीकरण किंवा केवळ सरकारीकरण सदोष ठरते. शिवाय खासगी संस्थांमध्ये नोकरीची शाश्वती नसते; पण त्यामुळे आपली गुणवत्ता वाढविण्याकडे शिक्षकाचा कल राहतो. सरकारी शिक्षणामध्ये एकदा कायम चिकटला की त्याला आपली क्षमता वाढविण्याची गरज उरत नाही. त्यांनी शिकविले नाही किंवा प्राध्यापक म्हणून आपली गुणवत्ता वाढविली नाही तरी त्याला कुणी हलवू शकत नाही. त्यामुळे या शिक्षणाचा दर्जा खालावतो. या दोन्ही पद्धतींचा विशेष लक्षात घेऊन सरकारी व खासगी यांचा मेळ जुळविता आला पाहिजे.

सरकारचा शैक्षणिक क्षेत्रावर खर्च झालेला पैसा मंद गतीने वसूल होत असतो. या वाढत्या खर्चाची तरतूद करण्याच्या दृष्टीने सन १९९० च्या राममूर्ती कमिटीने एक योजना सुचविली होती. उच्च दर्जाच्या शिक्षणासाठी धनिक वर्गातील विद्यार्थ्यांकडून पंच्याहत्तर टक्के, त्यापेक्षा खालच्या वर्गाकडून पन्नास टक्के, त्यापेक्षा खालच्या वर्गाकडून पंचवीस टक्के व आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल असलेल्या घटकांना मोफत अशी शिक्षणाची योजना त्यांनी सुचविली होती. पण ती व्यवहार्य ठरणारी नाही. सरसकट सर्वांकडूनच पंचवीस टक्के शुल्क वसूल केले तर व्यवहारी व आर्थिक दृष्टीने ते किफायतशीर ठरेल; आर्थिक दृष्टीने दुर्बल असलेल्या घटकांची तितकीही आर्थिक क्षमता नसेल तर त्यांची कुचंबणा होईल आणि सर्वांना शिक्षणाची संधी देण्याची सरकारची जबाबदारी त्या प्रमाणात डावलली जाईल. एकीकडे शिक्षण सर्वांना मोफत दिले तर त्याची गरज विद्यार्थ्यांना व पालकांना वाटत नाही आणि दुसरीकडे शिक्षणासाठी कमीत कमी शुल्क आकारले तर पालक व विद्यार्थी त्याच्याकडे आर्थिक अक्षमतेच्या कारणाने पाठ फिरविताना दिसत आहेत. यावरचा उपाय म्हणजे शिक्षणाची सोय करण्यापूर्वीच शिक्षणाची गरज काय असते, याबद्दल समाजात जागृती निर्माण करणे हे कार्य महत्त्वाचे आहे. ही जागृती प्रथमतः त्याच्या उपजीविकेच्या दृष्टीने व्हायला पाहिजे. या शिक्षणाने त्यांना नोकरीधंद्याची शाश्वती मिळाली तर ते या शिक्षणाकडे वळतील. मग त्यासाठी आर्थिक झीज अधिक सोसावी लागली तरी पालक-विद्यार्थी ती झीज सोसायची तयारी ठेवतात. खासगी संस्थांतून पुष्कळदा अशी नोकरीची शाश्वती, धंद्याची निश्चित दिशा त्यांना दिसू शकते. सरकारी पातळीवरच्या शिक्षणातून ही खात्री फारशी मिळत नाही. सरकारी पातळीवर, सरकारशी संबंधित असलेल्या उद्योग-व्यवसायांमध्ये अशी हमी सरकार देऊ शकते काय? आणि त्याचे प्रमाण किती? त्यासाठी कायदेकानूंची बंधने पाळून कागदपत्रांची पूर्तता करण्यामध्ये वेळेचा अपव्यय किती केला जातो? खासगी संस्थांचे अभ्यासक्रम अशा दृष्टीने उपयुक्तही असतात आणि सरकारी अभ्यासक्रम राबविणाऱ्या खासगी संस्थासुद्धा काही प्रमाणात अशी शिक्षणार्थीची सोय करतात.

सध्या तर परदेशी अभ्यासक्रमही भारतात शिकविले जाण्याची सोय वाढली आहे; त्यामुळे वेगवेगळ्या कंपन्यांतून परदेशी नोकऱ्यांची सोयही उपलब्ध होत आहे. परदेशी विद्यापीठांचे अभ्यासक्रम भारतात राबविण्याच्या आजच्या योजना सरकारपेक्षा खासगी संस्थांना अधिक सुलभतेने आयोजित करता येत आहेत. खासगीकरणाकडे कल वळायला ते कारण महत्त्वाचे ठरेल.

ज्या वेगवेगळ्या कारखान्यांमध्ये किंवा (जागतिक पातळ्यांवरच्याही) कंपन्यांमध्ये या शिक्षण घेतलेल्या विद्यार्थ्यांना उपजीविकेचे साधन मिळते; किंवा जिथे त्यांच्या ज्ञानाची गरज आहे त्या कारखान्यांनी किंवा कंपन्यांनी त्यांच्या शिक्षणाचा काही आर्थिक बोजा उचलला तर शिक्षणावरचा खर्च कमी होऊ शकेल. एक प्रकारे या विद्यार्थ्यांचे ज्ञान हा कारखान्यांचा बौद्धिक श्रमाचाच भाग ठरतो. यांच्या ज्ञानाच्या आधारावर त्यांच्या कंपन्यांची आर्थिक क्षमता विकसित होऊ शकते. अशा कंपन्यांनी काही प्रमाणात खासगी संस्थांना साहाय्य दिल्याची उदाहरणेही आहेत. सरकारी पातळीवरही ते व्हायला हरकत नाही. विद्यापीठांतून राबविले जाणारे विविध प्रबंधात्मक उपक्रम व्यावहारिक दृष्टीने कंपन्या, कारखाने, नवे प्रकल्प यांना उपयुक्त ठरणारे असावेत व त्याद्वारा त्या त्या कंपन्यांकडून किंवा कारखान्यांकडून त्यांच्यासाठी आर्थिक साहाय्य उपलब्ध करून घ्यावे. या योजनांमध्येही धोके आहेत. सरकारी पातळीवर त्यांची गती नको तितकी मंद असते; आणि खासगीकणाच्या क्षेत्रात त्यांचे झपाट्याने व्यापारीकरण होते. केवळ आर्थिक नफ्याचे व लाभाचे गणित आखून दोन्हींकडे या योजना राबविल्या जाता कामा नयेत. समाजातील आर्थिक-अक्षम गटालाही, त्याचा फायदा मिळू देण्याची सामाजिक दृष्टी खासगी संस्थांनी बाळगायला पाहिजे. ज्याप्रमाणे डॉक्टरी क्षेत्रामध्ये डॉक्टर लोक व्यवसायामधून पैसा मिळवितात; पण वर्षातून गरिबांसाठी मोफत डॉक्टरी मदतही देण्याचे उपक्रम राबवितात; तसेच धोरण शिक्षणाच्या क्षेत्रातही उतरलेल्या खासगी संस्थांनी ठेवावे. महागड्या शुल्कांच्या व देणग्यांच्या बरोबरच आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना सवलत देण्याची प्रथाही सुरू करावी.

आजच्या काळात खासगीकरण टाळता येणे कठीण आहे. शिक्षणाची गरज वाढती आहे, ती कुणालाच नाकारता येत नाही; आणि आर्थिक पातळीवर सरकारी शैक्षणिक क्षेत्र ती बव्हंशी पूर्ण करू शकत नाहीत. ज्ञानाची नवनवीन दालने व जागतिक विद्यापीठे यांचे अभ्यासक्रम तर खासगीकरणाच्या मार्गाने अधिक लवकर सुरू होऊ शकतील; म्हणूनच सरकारी शिक्षणाच्या जोडीला खासगीकरण आवश्यक ठरते. मात्र आपल्यावरची जबाबदारी ओळखून खासगीकरणामध्ये काही बंधने व काही कायदेशीर-नैतिक मर्यादा पाळणे महत्त्वाचे ठरते. केवळ व्यापारीकरण, आर्थिक वैयक्तिक लाभ (तोही अधिकाधिक) याकडे लक्ष न देता ज्या समाजात आपण राहतो, ज्या समाजात आपण सुरक्षित आहोत व ज्या समाजातून आपल्याला ही आर्थिक वाट विद्यार्थ्यांच्या रूपाने सापडली आहे; त्या समाजाची जाणीव, कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने त्यांनी ठेवायला पाहिजे. तसे पाहिले तर सामाजिक जाणीव ठेवण्याची गरज सगळ्याच क्षेत्रांत आहे. पण शिक्षणक्षेत्रात ती अधिक आहे; आणि शिक्षणाचे खासगीकरण होताना ही दृष्टी व्यक्त झाल्याने त्यांचे संस्कारित रूप व शैक्षणिक पात्रता समाजाच्या नजरेसमोर राहू शकेल. 

सारांश

शिक्षणक्षेत्रावर सरकारी खर्च जितका करता येऊ शकतो तो अपुरा ठरल्याने खासगीकरणाकडे कल होऊ लागला. शिक्षणक्षेत्र व खासगी संस्था एकत्र आल्याने शिक्षणाचा वेग वाढू शकतो. इतर क्षेत्रांतही खासगीकरण यशस्वी ठरत आहे. स्वातंत्र्योत्तर काळातील शिक्षणाची सक्ती, शिक्षणाच्या विविध शाखा व त्यासाठी वाढती आर्थिक संपन्नता याला तोंड देण्यासाठी खासगीकरण येऊ लागले. सरकारी एकाधिकारशाहीला शह देण्याची वाट त्यामुळे सापडली; पण त्यावर सरकारी वा अन्य संस्थांचे नैतिक बंधन राहीनासे झाले. खासगीकरण, उदारीकरण व जागतिकीकरण यांनी अर्थव्यवस्थेला विचार करावयास लावला. तांत्रिक शिक्षण घेण्याची वाढती गरज व त्यासाठी कारखानदारांकडे वळलेला कल खासगीकरणाच्या रूपाने कळून येतो. सरकारी कक्षेत न येणारे विविध अभ्यासक्रम खासगीकरणामुळे राबविता येऊ लागले. सध्या भारतात परदेशी अभ्यासक्रम येत आहेत. त्यांच्यापुढे भारतीय अभ्यासक्रम टिकण्यासाठी शिक्षणामधील खासगीकरण उपयुक्त ठरेल.

Continue Reading

Essay on Autobiography of An Unemployed Person in Gujarati: In this article "એક સુશિક્ષિત બેકારની આપવીતી નિબંધ", "એક શિક્ષિત બેકારની આત્મકથા નિબંધ ગુજરાતી" for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Autobiography of An Unemployed Person", "એક શિક્ષિત બેકારની આત્મકથા નિબંધ ગુજરાતી" for Students

મારી સામે આશ્ચર્યભરી નજરથી જોઈ શું રહ્યા છો ? મારાં લઘર-વઘર કપડાં, ફાટેલાં-તૂટેલાં ચંપલ, વિખરાયેલા વાળને કારણે કદાચ તમે મને કોઈ ભિખારી કે લે-ભાગુ માની લીધો હશે, નહીં ? પણ એ સ્વાભાવિક છે, એમાં તમારોય કોઈ વાંક નથી. બધાં મારો બાહ્ય દેખાવ જ જુએ છે. ખભે લટકાવેલા આ મેલાઘેલા થેલામાં અંગ્રેજીનાં કેટલાંય થોથાં પડ્યાં છે, છતાં હું આમતેમ શાથી ભટકં છું તે તમે જાણશો ત્યારે તમને કદાચ વાસ્તવિક્તાનું ભાન થશે. કદાચ મારા માટે સહાનુભૂતિ ઊપજશે. પણ વડીલ, મારે સહાનુભૂતિની નહીં, નોકરીની જરૂર છે !

ત્રેવીસ વર્ષ પહેલાં મધ્યમવર્ગના એક કુટુંબમાં મારો જન્મ થયો હતો. મારા પિતાજી સામાન્ય કારકુન તરીકે નોકરી કરતા હતા. માતા સીધીસાદી ઘરરખુ ગૃહિણી હતી. બંનેએ કેટલીય આશાઓ, અરમાનો સેવીને, પેટે પાટા બાંધીને મને ભણાવ્યો હતો. મારે એક નાની બહેન અને એક નાનો ભાઈ પણ હતાં. માતાપિતાને એક જ આશા હતી કે દીકરો મોટો થઈને ભણીગણીને ઑફિસર બનશે, નાનાં ભાઈ-બહેનને ભણાવશે, ગણાવશે અને અમારા દિ' વળશે. આંગણે સોનાનો સૂરજ ઊગશે અને આ જ સ્વપ્નામાં રાચતાં એ બંને મારી દરેક માગણીને પૂરી કરતાં રહેતાં હતાં. પણ એમને ક્યાં ખબર હતી કે સ્વપ્નાંનો મહેલ સવાર થતાં જ તુટી જવાનો હોય છે !

માતા-પિતાની વિટંબણાઓ મારાથી સહન થતી ન હતી. નાનાં ભાઈબહેનને ભણાવવાની અને પરણાવવાની જવાબદારી પણ જાણે હું અજાણપણે જ સમજી ગયો હતો, તેથી જ મેં મારું સમગ્ર ધ્યાન અભ્યાસ પર કેન્દ્રિત કર્યું. અને સંપૂર્ણ શક્તિ એકત્ર કરી પરીક્ષાઓ સામે ઝઝૂમવા લાગ્યો. સ્નાતક થયા પછી અનુસ્નાતકની પદવી મેળવવાની મહેચ્છા જાગી. મારે માટે ઉચ્ચ અભ્યાસ એ કાંઈ ફેશનોના અખતરા માટેનું કે મોજમસ્તી કરવાનું કોઈ સાધન ન હતું. સહેજ પણ સમય બગાડ્યા વિના હું કૉલેજની લાઇબ્રેરીમાં થોથાંઓ વચ્ચે ઘેરાયેલો રહેતો. કૉલેજકાળના મારા મિત્રો “વેદિયો' કહીને મારી મજાક પણ ઉડાવતા. પણ મારી વાસ્તવિકતાથી હું સંપૂર્ણ માહિતગાર હતો. રજાના દિવસો પણ મારે માટે અભ્યાસના જ દિવસો બની રહેતા. આટલી કઠોર તપશ્ચર્યા કર્યા પછી જયારે હું M.Sc.માં બીજા વર્ગમાં પાસ થયો ત્યારે માતા-પિતાની આંખમાં હરખનાં આંસુ ઊભરાઈ આવ્યાં. ભાઈ-બહેન ખુશખુશાલ થઈ નાચવા લાગ્યાં હતાં. બધાંને હતું કે હાશ, હવે અમારા દુઃખના દિવસે પૂરા થયા છે. પણ એ એક ભ્રમ હતો. જે બહુ જલદી ભાંગી ગયો. આજે મને સમજાય છે કે ખરેખરી વિટંબણા તો હવે પછી શરૂ થાય છે! જિંદગીની શરૂઆત જ આટલી સંઘર્ષમય હશે તેની મેં ક્યારેય કલ્પના પણ નહીં કરેલી !

- નોકરીની શોધમાં એક શહેરથી બીજે શહેર ભટકતો ભટકતો હું ચાર અઠવાડિયાથી મુંબઈમાં આવ્યો છું. આજે તો જરૂર નોકરી મળી જશે એ આશાએ રોજ સવારના પહોરમાં નીકળી પડું છું. કેટલીય ઑફિસો, દુકાનો, પેઢીઓ, બૅન્ક વગેરેમાં જઈ જઈને મારા પગનાં તળિયાંય ઘસાઈ ગયાં છે, પણ બધેથી એક જ જવાબ મળે છે – “No vacancy' (જગા નથી). રોજ સવારે ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ જેવાં છાપાંઓમાં આંખો સૂજી જાય તેવા ઝીણાઝીણા અક્ષરોમાં છપાયેલી જાહેરાતો રામાયણ કે ભાગવત વાંચતો હોય તેવી શ્રદ્ધાથી વાંચું છું. Employment Exchange (રોજગાર વિનિમય ઑફિસ)ની કચેરીએ પણ ધક્કા ખાઉં છું. સુંદર, સુડોળ, સુવાચ્ય અક્ષરોમાં અરજીઓ કરું છું. સાથે પ્રમાણપત્રોની નકલો મોકલું છું. પણ “Apply Apply but No Reply' જેવી સ્થિતિ સર્જાય છે. છેક છેલ્લી ઘડીએ મને મળવાની હોય તે જગ્યા કોઈ બીજા વગદાર વ્યક્તિને મળી જાય છે, અને હું હાથ ઘસતો રહી જાઉં છું.

અભ્યાસ પૂરો કર્યો ત્યારે મને થતું કે હું કાંઈક ભણેલો છું. મારી પાસે પદવી છે તેથી મુંબઈ જેવા શહેરમાં તો મને નોકરી મળશે જ, પણ મારી આટલી નાની અપેક્ષા સંતોષવામાં આટલું મોટું શહેર પણ નિષ્ફળ ગયું. ઘેરથી લાવેલા પૈસા ખૂટી ગયા છે. અરજીઓ કરવા માટેના પૈસા પણ હવે નથી રહ્યા ! ઘરે જવાની ઇચ્છા થાય છે, પણ માબાપને શું મોં બતાવીશ? અથવા તેમની લાચાર નજરને કેવી રીતે સહન કરી શકીશ ? એ કલ્પનામાત્રથી ધ્રુજારી અનુભવાય છે. તેમને પત્રો લખવાનું પણ બંધ કરી દીધું છે. સાવ એકલોઅટૂલો પડી ગયો છું. મને લાગે છે કે માનવમહેરામણથી છલકાતા આટલા મોટા શહેરમાં કે દેશમાં મારું પોતાનું કોઈ નથી. સ્નેહ કે સહાનુભૂતિનો ક્યાંય છાંટો પણ જણાતો નથી. મારું જીવન મને જ બોજારૂપ લાગવા માંડ્યું છે. ઘણી વાર આ બેકાર' અને બિચારા ગણાતા જીવનનો જાતે જ અંત આણવાનું મન થઈ જાય છે. પણ માતાપિતાનું ઋણ અદા કરવાની ભાવના, તથા નાનાં ભાઈબહેનના દયામણા ચહેરા નજર સામે આવતાં જ આંચકો અનુભવાય છે... અને તેથી જ મેં નક્કી કર્યું છે કે જયાં સુધી નોકરી નહીં મળે ત્યાં સુધી બેકાર બનીને પણ જીવતો જ રહીશ.

Continue Reading

Essay on Vasant Ritu in Gujarati Language: In this article "ઋતુરાજ વસંત નિબંધ ગુજરાતી", "વસંત નો વૈભવ નિબંધ ગુજરાતી", "Vasant no vaibhav gujarati nibandh"for students of class 5, 6, 7, 8, 9, and 10.

Gujarati Essay on "Vasant Ritu", "ઋતુરાજ વસંત નિબંધ ગુજરાતી", "વસંત નો વૈભવ નિબંધ" for Students

રૂડો જુઓ આ ઋતુરાજ આવ્યો, 

મુકામ તેણે વનમાં જમાવ્યો; 

તરુવશે એ ઉપકાર કીધો,

જાણે મજાનો શરપાવ દીધો. 

પ્રકૃતિના પરિવર્તનની ઓળખ મેળવવા દરેક સમયખંડને અપાયેલું નામ એ ઋતુ છે. અંગ્રેજી કેલેન્ડરમાં ચાર ઋતુ (સમર, વિન્ટર, રેઇન, ઑટમન) છે. દેશી ત્રણ (શિયાળો-ઉનાળો-ચોમાસું), અને હિન્દુ પંચાંગ શરદ, હેમંત, શિશિર, ગ્રીખ, વસંત અને વર્ષો એમ છ ઋતુ ગણાવે છે. ઋતુસંખ્યા ભલે વત્તીઓછી હોય, બહુધા મુખ્ય ઋતુઓ અને તેની સાર્વત્રિક અસરો સર્વસામાન્ય હોય છે. વર્ષભરની બધી ઋતુઓમાં સૌથી વધુ ઉત્તમ, સુખકર અને સર્વપ્રિય ઋતુ વસંત હોવાથી એને ઋતુઓનો રાજા ગણવામાં આવે છે. પાનખર પૂરી થતાં પોષના અંતે અથવા જાન્યુઆરીના આરંભમાં વસંત જામવા માંડે છે. ઊતરતી ઠંડી અને મોહક ગરમીને લીધે વસંતમાં વાતાવરણ સમશીતોષ્ણ રહેતું હોય છે. પરિણામે આ ઋતુમાં બાળકો, યુવાનો અને વૃદ્ધ સર્વના જીવનમાં જાણે એક નવા ચેતનનો અનુભવ થતો જણાય છે.

વસંતનું આગમન પ્રકૃતિમાં નવચેતનાનો સંચાર કરે છે. શિશિરમાં છીનવાયેલી વનરાજીનો વૈભવ નવલાં રૂપ, રંગ, અને પરાગ લઈને વનઉપવનમાં પાછો દષ્ટિગોચર થાય છે. ધરતીની વનશ્રી સોહામણો શૃંગાર ધારણ કરે છે. વસુંધરા અંગડાઈ લઈ બેઠી થાય છે. એના અણુઅણુમાં ચેતના અને પ્રસન્નતા પ્રગટે છે. અંગેઅંગ જાણે નૃત્ય કરતું હોય એમ લાગે છે. વસંતના આવા તાજગીભર્યા આગમન સાથે પ્રકૃતિમાં જાણે આનંદની લહેર ફેલાઈ જાય છે. સૃષ્ટિનું સૌંદર્ય સોળે કળાએ ખીલી ઊઠે છે. વસંતની પધરામણીને આમ્રકુંજમાં બેઠેલી કોયલ મધુર ટહુકારથી વધારે છે. લાલઘૂમ કેસૂડો જાણે કુમકુમથી વસંતને સત્કારે છે. જૂઈ, મધુમાલતી અને મોગરા જેવાં વિવિધ પુષ્પોથી વાતાવરણ પ્રફુલ્લિત બને છે. આ ફૂલોની સૌરભ સાથે વહેતી વાયુ માદક હોય છે. પ્રેમીઓને માટે તે માહક બની રહે છે.

પાનખરમાં પ્રકૃતિ જીર્ણ વસ્ત્રો ત્યાગે છે, તો વસંતમાં નવાં ધારણ કરે છે. ઉજ્જડ વૃક્ષો પર નવી કુંપળો ફૂટે છે, જેથી આ તરુવર વધુ સુશોભિત બને છે. આંબા ઉપર મંજરીઓ મહોરી ઊઠે છે. છોડ પર રંગબેરંગી પુષ્પોની બિછાત પ્રસરતી દેખાય છે. કદરૂપા જણાતા ખાખરા કેસૂડાથી ઝૂમી ઊઠે છે. સર્વત્ર ફેલાયેલી લીલોતરી વસંતનો પૂરો પ્રભાવ પ્રસરાવી દે છે. આ નવી ત્રઋતુનું આગમન ચારે બાજુ ચેતનાનો સંચાર કરે છે. આથી વસંતને નવસૃજનની ઋતુ ગણવામાં આવે છે. પ્રકૃતિ પોતાનું સમગ્ર સૌંદર્ય, સૌરભ અને ચેતન મનભરીને ઠાલવી દે છે. વસુંધરાનું આવું અનુપમ સૌંદર્ય વર્ષની અન્ય કોઈ ઋતુમાં પ્રગટતું ન હોવાથી શ્રેષ્ઠ એવી વસંતને કવિઓ “ઋતુરાજ' કહે તેમાં અતિશયોક્તિ નથી.

સામાન્ય પ્રજા વસંત પ્રત્યે બેધ્યાન હોય છે. ત્યારે કવિઓ અને યુવાનપ્રજા વસંત પ્રત્યે ખૂબ સભાન હોય છે. વસંત તો કવિઓની પ્રિય ઋતુ છે. વસંતનું આગમન કવિચિત્તને આંદોલિત કરીને નવા સર્જન પ્રત્યે પ્રેરે છે. આ ઋતુનો વૈભવ જોઈને મુગ્ધ થતા ચિત્રકારો પણ અવનવાં ચિત્રો દોરે છે. યુવાન નરનારીઓનાં હૈયાને હચમચાવતી ઋતુ વસંત છે. માત્ર પ્રકૃતિ કે પશુપક્ષી જ નહીં, માનવો ઉપર પણ વસંતનો અનેરો જાદુ પથરાય છે. વસંતનું માદક વાતાવરણ યુવાન હૈયાંઓને ઘેલાંઘેલાં કરી મૂકે છે. પ્રણયમુગ્ધ નરનારીઓ ઉલ્લાસભેર ફાગ ખેલે છે. ફાગણનો વાયુ વનમાં એમ પ્રજાજનમાં પણ પ્રસરી રહે છે. જનપદોમાં કે નગરોમાં સર્વત્ર જુદી જુદી રીતે વસંતોત્સવો યોજાય છે. પોતાની મનગમતી રીતે સૌ વસંતને વધાવે છે. “વસંતવિલાસ'નું આપણા એક અજ્ઞાત કવિનું ફાગુકાવ્ય યુવાનોના વસંતોત્રોવનો સુંદર પરિચય આપે છે. હોળી-ધુળેટી જેવા ઉત્સવ વસંતના ચેતન અને પ્રેરણાનું પરિણામ છે. અબીલગુલાલ અને વિવિધ રંગોમાં છાંટીઘૂંટાઈને નરનારીઓ તથા ભૂલકાંઓ પણ રંગાઈ જાય છે. અંતરના ઉમંગની આનંદદાયક અભિવ્યક્તિ આથી વધુ સુંદર બીજી કઈ હોઈ શકે !

Continue Reading